تصوف تےپنجابی شاعری

پروفیسر وسیم رضا گردیزی

حیرت ، مشاہدہ ، تجربہ تےتجزیہ دےسمندر اں چوں لنگھدیاں سو جھوان تےدانےدو دھڑیاں وچ ونڈےگئی۔ اک اوہ سن جیہڑےایس نتیجےتےاپڑےکہ کائنات دا سرجن یاریا بنان والا کوئی نہیں ،ایہہ ازلاں توں موجود اےتےایہنےاِن بن انج دی انج ای رہنا اےنہ ایہنوں کسےبنایا اےتےنہ ایہنوں کسےڈھانا ای۔اوہناںکول وڈی دلیل ایہہ سی کہ کوئی وی چیز ان ہوند (غیر موجود ) توں ہوند (موجود ) دےروپ وچ نہیں وٹ سکدی ۔ایس سوچ نوں ہندوستان وچ پرچارن والےچارواک ، لوک یات ، پری دراجک ،سانکھیہ فیر جین مت تےبدھ مت دےمنن والےسن ۔
دوجےدھڑےوچ اوہ سیانےآئوندےنیں جو ایس نتیجےتےاپڑےکہ ایس کائنات دا اک سرجن یار (بنان والا) وی اے۔ پر ایہہ دھڑااگوں آپ کئی دھڑیاں وچ ونڈیا گیا ۔اک دھڑا اوہ اےجیہڑا خالق تےاوس دی تخلیق نو ں اک دوجےتو ں وکھ مندا اے۔دوجا دھڑ اآکھدااےاے۔کہ نہیں تخلیق بذات خود کجھ وی نہیں سگوں ایہہ خالق توں ای بنی اے۔ ایس دا ظاہر داوکھریواں ساڈی تکنی دا دھوکھا اےجیویں اسیں رسےنوں سپ جان سراب نوں دریا سمجھ لیندےہاں ۔ایسےسوچ نےتصوف تےفیر اسلامی تصوف نوں جنم دتا ۔
تصوف والےحوالےنال قرآن کریم وچ ارشاد اے۔ ترجمہ :”تےرحمان دےبندےاوہ نیں جیہڑےدھرتی اتےنمانیاں ہو کےٹردےنیں تےجدوں مورکھ اوہناں نوں بلان تاں اوہ اوہناں نوں سلامتی دی دعا دیندےنیں “۔
تاریخ اسلام وچو ں رسول پاک تےاوہناں دےصحابیاں مگروں صوفیاں دی جماعت ای اجیہی پاک صاف سی جنہےانسانی زندگی نوں ہر طرح سنواریا تےنوازیااے۔ایہناں پاک سیرت لوکاں نےدنیا دی محبت تےمادہ پرستی توں بےنیاز ی ورت کےاخلاق دےاجیہےروشن نمونےچھڈےکہ ایہناں وچوں ہر اک ایس ہنیرےدےدور وچ روشنی دا مینار اےجس دی وجہ نال حرم دےمسافراں دا قافلہ اپنی منزل نوں نہیں بھل سکیا ۔
سیانےلوکاں نے”صوفی “ لفظ دی کھوج بارےچوکھیاں گلاں آکھیاں تےکتاباںلکھیاں کہ صوفی نوں صوفی ایس لئی آکھیاجاندا اےکہ اوہ ”اُن “دےکپڑےپاندا اے۔اک دھڑا آکھدا اےکہ صوفیاں نوں صوفی ایس لئی آکھیا جاندا اےکہ وہ پہلی صف وچ کھلوندےنیں۔ اک ہور دھڑےدا بیان اےکہ اوہ صفےوالےصحابیاں دےقدماں تےپیر رکھ کےمگر لگےآئوندےنیں تےاک دھڑےآکھیا کہ ایہہ لفظ ”صفا “ وچوں نکلیا ہویا اےپر لغات دےمسئلےپاروں ایہہ سارےمعنےٹھیک ثابت نہیں ہوندی۔حضرت علی ہجویری داتا گنج بخش ایس ساری بحث نوں اپنی مشہور کتاب کشف المحجوب وچ انج مکاندےنیں ۔”صفا سلاہی گئی صفت اےتےایہدا الٹ میل ،کدراے۔بس جدو ں صوفیاں نےاپنےاخلاق تےمعاملےنوں بنا سنوار لیا تےبشری طبیعت دیا ں آفتاں توں نجات چاہی تےلوکاں نےخاص کر کےاوہناں نوں صوفی دا ناں دےدتا تےصوفی خاص کر کےاوس ٹولےواستےخاص چیزاںدےنانوا ں وچوں ای اک ناں اے۔ کیوں جےایس ناں دےاہل لوکاں دی قدر شان ایس نالوں چوکھی عظیم اےایس لئی صوفیاں دےناں لئی اجیہےلفظی مول (مڈھ) دی حالےلوڑ اے“۔(کشف المحجوب)
اگوںایس تصوف وچ دو دھڑےجمے۔ پہلا دھڑا او ہ اےجیہڑا ایس کائنات نوں ایہدےخالق توں بنا نہیںمندا ۔اوہ خالق نوں مخلوق دا حصہ گندےنیں ۔ ایسےسوچ نے”وحدة الوجود“ یعنی حقیقی وجوداک اےدےتصور نوں جنم دتا ۔یونان وچ پارمی نائیدس تےزینو الیاطی نےایہدی بنیاد رکھی بھارت وچ اپنشداں دےلکھیاراں توںلےکےویدانت دا شارح شنکر ( 788-820)تےسکھ گورو صاحبان سارےدےسارےایس دےمنن والےنیں ۔ اوہناں دا آکھنا سی کہ پرش تےپرکرتی یعنی برہمن تےمایا وچ کوئی نکھیڑا نہیں ۔او دیا یعنی جہالت پاروں اسیں اوہناں دوواں نو ں وکھ وکھ ہونداں من لیندےآں۔
توحید مسلمان ہون دی پہلی شرط اےاس توںوکھ قرآن پاک تےاحادیث وچ وی وحدانیت دا بار بار ذکر آئونداای۔ وحد ت الوجود دےتصور نوں اسلامی دنیا وچ جانوں کران دا اصل سہرامحی الدین ابن عربی ہوراں دےسر اے۔اوہناں اپنی ساری حیاتی ایسےدےپرچاروچ لنگھا دتی ”فصوص الحکم تےفتوحات مکیہ“ اوہناں دیاں مشہور کتاباں نیں ۔اوہ آکھدےسن کےاسلامی عقیدےدی پہلی بنیاد توحید اےجےکدےوجود دےمرتبےوچ دوئی یعنی غیر واڑلیےیعنی دو وجود من لئےجان تاں توحیددیا جڑھاں ای کپیاں جان ۔اوہ آکھدےنیں کہ کائنات تےخدا دا اوہ ای رستہ اےجیہڑا سورج تےکرنا ں دا اے۔اوہ آکھدےنیں کہ حقیقت وچ خدا دیاں ایہہ صفتاں ای سن جو انسان دا روپ دھارکےظاہر ہوئیاں ۔یعنی کائنات تےخدا اک مک نیں ۔پنجابی دےچوکھےشاعر جویں شاہ حسین، بلھےشاہ ،خواجہ غلام فرید ،سچل سرمست وغیرہ وحد ت الوجود دےمنن والےنیں ۔ وحد ت الوجود اجیہا مسئلہ اےجنہوں کجھ مسلمان عالماں نہیں منیا۔امام ابن تمیہ ،حافظ عبداللہ زیبی وغیرہ نےایہدی رج پج کےمخالفت کیتی ۔
حضرت مجد د الف ثانی نےوحد ت الوجود دی تھاں وحدت الشہود دا نظریہ پیش کیتا ۔حضرت مجدد ہوراں وحد ت الوجود نوں کتےوی نہیںرویا سگوں اوہناں ودھیرےکر کےایہو لکھیا اےکہ ایس معرفت یعنی وحد ة الوجود توں اُتےوی اک معرفت موجود اےتےاوہ اےوحدة الشہود ۔اوہ آکھدےنیں کہ توحید وجودی دےمعارف کجھ اولیاءاللہ نوں اودوں ظاہر ہوئےجدوں اوہ ابتدائےحال تےمقام قلب تےسن ۔اوہناں اپنےمکتوب نمبر43وچ منصور حلاج دے” اناالحق “ تےبایزید بسطامی دی” سبحانی مااعظم شانی “نوں وحد ت الشہود آکھیا اے۔ اوہ آکھدےنیں کہ غلبہءحق ویلےہرشے(حلاج تےبسطامی ) دیاں اکھاں توں اوہلےسی ایسےپاروں اجیہےلفظ اوہناں دےمونہو ں نکل گئے۔
تصوف ایک اجیہی اصلاحی تحریک سی جنہےعام انسانی زندگی دی خیر خواہ بن کےمذہبی ٹھیکےداری اتےتعصب تےتنگ نظری دےخلاف ہمہ گیر آواز اٹھائی پر مڈھ وچ صوفی دا مقصد ایس توں وکھ کجھ نہیں سی کہ زندگی نوںبناوٹ ،ظاہر داری ، فرقہ پرستانہ ذہنیت اتےمذہبی تنگ نظری دی لعنت توں نجات دوا کےایس نوں محبت ، رواداری ، سادگی ، سچائی دی فضا وچ ودھن تےپَھلن پُھلن دا موقع دتا جائے۔ تصوف دی بنیاد زندگی دیاں اعلیٰ تےسچیاںقدراں تےقائم کیتی گئی سی ۔صوفیاں مادی آسودگی اتےجسم پروری توں ودھ تزکیہ نفس تےتصفیہ قلب اتےظاہر توں زیادہ باطنی نفاست تےشائستگی تےزور دتا ۔سیاسی اقتدار دی ہوس نےمذہب دی آڑلےکےانسانیت نو ں جس تنگ تےانھیری فضا وچ گھیری رکھیا سی صوفی نےایس دےخلاف واویلا کیتا ۔ایس نےانسان نوں اوس اعلیٰ منصب ول متوجہ کیتا اتےرنگ نسل تےمذہب دی حد بندیاںنوں نظرانداز کرکےمحبت اتےصرف محبت دےدھاگےوچ پروئےجان دی ترغیب دتی ۔ حالات بھاویں کجھ وی ہون صوفیاں نےہر صورت وچ انسان دوستی دا ثبوت دتا اے۔ظالماں شخصیت پرستاں اتےجابراں دےمقابلےوچ مظلوماں ،جمہور پرستاں اتےکمزوراں دی مدد کیتی اے۔انسانی معاشرےدی افراتفری وچ صوفیاں انسان نوں زندہ رہن د ا حوصلہ ای ننہیںدتا سگوں دنیا دی طبقاتی جنگ وچ صوفیاں نےنہتیاں تےماڑیاں نال ہمدردی دا اظہار کرکےعالمگیر انسانی برادری دےتصور دی حمایت کیتی اے۔ ایس دا مقام مولوی اتےملاں تو ں بہت اچا اے۔ صوفی دا مسلک خود پرستی نہیں سگوں خود فراموشی اتےجاں گذاری اے۔ صوفی زندگی وچ پیار محبت دی اہمیت توں پوری طرح واقف اےاتےاوہدےکول دل گداز کرنا کیمیا توں کدھر ےبہتر اے۔
جتھوں تیکر پنجابی شاعری داتعلق اےجےایہہ صرف اک حسی تجربےدی داستان ہوندی تےاج دےادب دی تاریخ وچ ایہدا درجہ علاقائی ادب دی شعری روایت توں ودھ نہ ہوندا ۔ پنجابی شاعری حسی تجربہ وی اےپر جہڑی گل نےاِس زبان دی شاعری نوںاک نہ ختم ہون والی تخلیقی قوت تےزور بخشیا اوہ ایہدا روحانی پہلو اے۔دوجےلفظاں وچ پنجابی شاعری ،شاعری نالوں ودھ اک روحانی واردات اےتےایس لئی پنجابی شاعری دیاں اک نالوں ودھ سطحاں نیںِ پڑھن دیاں وی تےتجربہ کرن دیا ں وی ۔ایہدی ادبی حقیقت تےپڑھن والیاں بڑی بعد وچ جا کےمتھی پر ایہہ مڈھ تو ں ای شعر کہن تےپڑھن والیاں لئی اک ڈونگھےروحانی تجربےدی حیثیت رکھدی اے۔ تےاج وی ایہدی اپیل ایہو گھمبیر روحانی تجربہ اےجس دےوچ شعر کہن والا تےسنن والا اِک مِک ہو جاندےنیں ۔ پنجابی شاعری دی ساری کھیڈ ای باہر دی توں اندر دی تار نال ملاون دی کھیڈ اے۔ ذات تےصفات اِک مِک ہون دی ایہہ کھیڈ سوکھی نہیں ۔ ایس مقام تائیں اپڑن لئی بڑےپاپڑ ویلنےپیندےنیں ۔ تصوف دا عام مطلب ساڈےایتھےمجذوبی حالت وچ اللہ نال لو لا لین دا لیا جاندا اےتےتصوف دی شاعری نوں صوفیاں دےترک دنیا دےفلسفےدی شاعری سمجھ کےاک پاسےرکھ دتا جاندا اے۔ ایہہ نکتہ نظر رکھن والےاوہ لوک نیں جنہاں تصوف دی تحریک نوں بھاویں اوہ مشرق وچ ہووےیاں مغر ب وچ کدی وی سمجھن دی کوشش نہیں کیتی تےنہ اوہناں نوں صوفیاں دےرول دی اہمیت دا احساس اوہناں نوں کدےہویا اے۔ صوفی شاعر پنجاب دےخطےوچ اپنا رول کئی سطحاں تےادا کردےنظر آئوندےنیں پہلی سطح ذات دی نفی اےجہدےوچ او ہ تمام خلقت دا حصہ بن جاندےنیں ذات دی نفی لئی اوہناں نوں ہر گل دی نفی کرنی پیندی اےجیہڑیاں بندےنوں اپنےوجود تےاپنی ذات دا ہر ویلےاحساس دواندیاں نیں۔
دوجی سطح صوفی شاعراں دےتخلیقی اظہار دی سطح اےجیہدےوچ اوہ گل کردےنیں ۔ ایہہ سٹیج روحانی تجربےدی رپورٹ دی سطح اے۔ صوفی ذات دی نفی تےتزکیہ نفس مگروں نظر دےجس مقام تےپہنچدااےاوس تجربےتوں لفظاں دی شکل دیندا اے۔ بابا فرید ، شاہ حسین ، بلھےشاہ ، سلطان باہوتےدوجےصوفی شاعر او ہ لوک نیں جیہڑےجند دےمقام توں پرتےتےاوہناں اپنی گل استعاریاں ، رمزاں تےکنایاں وچ دسن دی کوشش کیتی ۔ پنجابی صوفی شاعر اںاپنےآل دوالےدی زندگی وچوں چیزاں تےاوہناں دےنانواںنوں چنیا تےاوہناں نوں نویں سطح وی دتی ۔
پنجابی دےصوفی شاعر نرےپرےتصوف نوں ای بیان نہیںسن کردے۔ تےجنگلاں وچ ڈیرےنہیںسن لاندےسگوں لوکاں دےوچ رہ کےاوہناں دےدکھ درد دےسانجھی ہندےسن ۔ اوہناں نوں اپنےدور والےسیاسی سماجی حالات دا وی پورا شعور سی ۔ بابا فرید دا ” فریداکوٹھےمنڈپ ماڑیاں ایت نہ لائیےچت “ یاں ” فرید کوٹھےمنڈپ ماڑیاں اسار یندےبھی گئے“ آکھنا نہ صر ف مظلوم لوکائی نوں حوصلہ دین سی سگوں بادشاہواں نوں وی ایہہ چتاونی سی کہ تہاڈی بادشاہی ہمیش نہیں رہنی ۔ بابا نانک دا بابر نوں اوہدےلشکر سنےپاپ دی جنج آکھنا اوہناں دےدیس پیار تےاپنےکلچر تےلوکائی نال پیار دا بھرواں ثبوت اے۔ شاہ حسین دا اکبری دور وچ آکھنا ” تخت نہ ملدےمنگے“ وی اپنےاندر ڈھیر معنےرکھدا اے۔ وارث شاہ تےبلھےشاہ وی اٹھارویں صدی وچ نادر شاہ تےاحمد شاہ دےحملیاں نوں رج کےویکھدےنیں تےاپنےدیس اپنےکلچر تےاپنی لوکا ئی نال ایہہ اوہناں دےپیار دا انملا ثبوت اے۔ خواجہ فرید جےنواب بہاول پور نوں ” پٹ انگریزی تھانے“ دی چتاونی دیندےنیں تےایہہ ساریاں گلاں اوہناں دی دیش بھگتی تےاپنی لوکائی دےپریم پیار پاروں نیں ۔
ایہہ شاعر اوہناں دوراں وچ جمےجدوں صاف تےکھلی ڈھلی گل کرن والےدی زبان مونہہ وچوںکڈھ دتی جاندی سی ۔ ایسےلئی اوہناں اپنی گل کرن لئی وکھو وکھ ویلیاں وچ وکھو وکھ ڈھنگ اپنائے۔ ایہہ شاعر کسےایک طبقےلئی شاعری نہیں سن کردے۔ ایس لئی ایہناں دی زبان درباری تکلف تےوضع داریاں تو ں پاک سی ۔ ایسےلئی ہر طبقےنوں ایہدےوچوں اپنےمطلب دےمعنےلبھ جاندےنیں ۔
پنجابی صوفی وجود دی نفی کردیاں وی وقت دےسبھ توں وڈےوجود بت پسند سن تےجو کجھ ایہدےوچ نظر آئوندا اےاوس نوں اوہناں نظر دےدھوکےنال تعبیر کیتا ۔صوفی شاعراں نےوقت دی رفتار نوں گرفت وچ لیا تےزمان و مکان دی قید توں آزاد ہوئی۔ موت اوہناں دےنیڑےصرف اک جسمانی عمل اےروح نال اوہدا کوئی واسطہ نئیں ۔ اوہناں دےکلام وچ موت دا ذکر مرجان دےمعنیاں وچ کدےنہیںآیا ۔ موت تےابدی وصال دا ناں اےجہدےوچ جسم دی قید نہیں رہندی ۔ 
بلھےشاہ اساں مرنا ناہیں ،گور پیا کوئی ہور 
وجودیت پسندی دےمسئلےوچ او ہ اکو گھڑی اہم ہوندی اےجیہڑی ساہمنےہوندی اےاوس گھڑی نوں اپنےقبضہ وچ انج کرنا کہ اوہ زندہ حقیقت بن جائےایسےدا ناں ای لازوال نال اِک مِک ہونا اے۔ پنجابی صوفی شاعراں ابدیت نال ابدہو جان داا یہہ بھیت بہت پہلان لبھ لیا سی ۔ ایسےبھیت نوں فرانس دےمشہور ادیب ژاں پال سارتر ہوراں وجود بت یعنی Existentialismداناں دتا ۔ اج لوڑایس گل دی اےکہ صوفی شاعراں دےکلام نوں تُھل کےپڑھیا جاوےتاں جےسانوں اپنی گواچی ہوئی روح فیر لبھ جاوے۔ساڈےصوفی ابدی حقیقتاں دےاو ہ سرمائےنیں جیہڑےساڈی بکل وچ لکےہوئےنیں ۔ بس اوہناں نوں گوہ نال پھرولن دی لوڑ اے۔