پنجابی ساہت دا انمول ہیرا

اٹھارھویں صدی دی پنجابی بولی اتے سبھیاچار دا مہان ہستاکھر تے لاثانی شاعر وارث شاہ،پنجابی ساہت دا اوہ انول ہیرا اے، جس دی چڑھدے تے لیہندے پنجاب وچ برابر دی پچھ-پرتیت اے اس دی ہر-دل-ازیزی دا اندازہ اس گل توں لایا جا سکدا اے کہ اس دی شاہکار رچنا ‘ہیر’ نوں پڑھن اتے سنن دی چیٹک وچ کدے کھڑوت نہیں آئی۔ ہن تک گھٹو-گھٹو 120 قصہ کار ہیر-رانجھے دی پریم کہانی اتے قلم-ازمائی کر چکے ہن، پر جنہاں سکھراں نوں وارث نے چھوہیا اے، اوہ ہور کسے دے حصے نہیں آئیاں۔

وارث شاہ نے ماں-بولی نوں اک اجیہی پر-اثر اتے سچی ساہت رچنا کیتی اے، جس نے پنجابی ساہت نوں مالا-مالا کیتا اے۔ اس رچت ‘ہیر وارث’ جتھے پنڈ دیاں ستھاں وچ بڑے چاء نال پڑھی تے سنی جاندی اے، اتھے اچ-پدھریاں ساہتی گوشٹیاں وچ وی بڑی گمبھیرتا نال وچاری تے صلاحی جاندی اے۔

وارث شاہ اجیہا پہلا شاعر اے، جس دے کلام وچ پنجابی زبن اپنی مکمل خوبصورتی تے خوبیاں نال جلوا-گروا ہوئی۔ اس نے پنجابی زبان دے گجھے نخریاں نوں روپمان کیتا۔ تاہیؤں اس دا کلام سندیاں ہی بندہ وجد وچ آ جاندا اے اتے اس دی روح سرشار ہو جاندی اے۔ کسے شاعر نے خوب کیہا اے:

وارث شاہ دا پاک کلام پڑھنا،

بوری مجھّ دی چنگھنی دھار ہے جی۔

ایہو کارن اے کہ اج وڈے-وڈے قلم دے دھنی وارث دا لوہا مندے ہن۔ پنجابیاں دے سبھ توں عزیز اردو شاعر فیض احمد فیض نوں اک انٹرویو ویلے ایہہ پچھیا گیا کہ اوہ پنجابی وچ کیوں نہیں لکھدا تاں اس دا جواب سی، ‘کوئی غالب نال مقابلہ کرن بارے تاں سوچ سکدا اے، پر وارث شاہ دے کھیتر وچ داخل ہون دی ہمت کوئی سرپھریا ہی کر سکدا اے۔’ سچ مچّ پنجابی شاعری دے کھیتر وچ وارث نال آڈھا لینا پہاڑ نال ٹکراؤن دے تلّ اے۔

وارث شاہ، اپنیاں لاثانی ساہتی خوبیاں صدقہ ستّ سمندروں پار فرانس وچ وی جا دھمکیا اے۔ اک فرانسیسی ودوان ڈاکٹر۔ ڈینس ماترینج جس نے ‘ہیر وارث’ تے 552 صفیاں دا تھیسز لکھ کے پیرس یونیورسٹی توں پی ایچ ڈی دی ڈگری حاصل کیتی اے، دا کہنا اے، ‘‘میں اس توں پہلاں اینی سوہمی تے ڈونگھی شاعری کدے نہیں سی ویکھی۔ وارث نے اپنی بولی نوں آپ سرجیا اے، جس طرحاں ہومر نے اپنی بولی نوں سرجیا سی۔ وارث توں پہلاں اجیہی بولی موجود نہیں سی۔” شپلے دے ‘انسائیکلوپیڈیا آف لٹریچر’ مطابق ‘وارث شاہ پنجابی دا سبھ توں وڈا شارِ اے تے اس دی ‘ہیر’ سرووتم رچنا۔’

وارث خود وی ایہہ محسوس کردا اے کہ قصہ ہیر لکھ کے اس نے اک نویکلا تے یادگاری کم کیتا اے۔ اپنی رنچا دی اپما کردیاں اوہ کہندا اے:

فقرہ جوڑ کے خوب درست کیتا،

نواں پھلّ گلاب دا توڑیا ای

نرسندیہ، وارث نے اپنی اس اکلوتی رچنا راہیں پنجابی ساہت دے پڑ وچ اک اجیہا جھنڈا گڈّ دتا اے، جو رہندی دنیا تک جھولدا رہے گا۔

ساہت سرجنا بارے گل کردیاں، سی ایس لیؤس لکھدا اے کہ ساہت سچائی دا صرف وکھیان ہی نہیں کردا سگوں اس وچ وادھا کردا اے۔ ساہت اوہناں چیزاں، جنہاں دی آپاں نوں عامَ زندگی وچ لوڑ ہندی اے، بارے رسک بولی تے سٹائل وچ جانکاری مہیا کردا اے۔ اس طرحاں ایہہ ساڈی ماروتھل بن چکی زندگی وچ پانی دا کم کردا اے۔ ‘ہیر وارث’، لیؤس دے اس کتھن تے سولاں آنے کھری اتردی اے کیونکہ وارث سچ لکھن اتے زندگی دیاں سچائیاں نوں بیان کرن والا شاعر اے۔ جتھوں تک ‘ہیر’ وچلے سچ دا سوال اے، وارث اپنے پاٹھکاں نوں بھروسہ دواؤندا اے کہ اس دے شعر؎ اک طرحاں نال، قرآن شریف دے مطلب ہن۔ اوہ کہندا اے:

ایہہ قرآن مجید دے معنے نیں،

جہڑے شعر؎ میاں وارث شاہ دے نی۔

وارث نوں پنجابیاں دا پیر اتے اس دی ‘ہیر’ نوں پنجابیاں دا مذہبی گرنتھ کہنا کوئی اتکتھنی نہیں ہوویگی۔ استاد شاعر ودھاتا سنگھ تیر دیاں سطراں ہن:

میری بولی دے وارث سچ منیں،

مناں میں پنجاب دا پیر تینوں۔

دتی جند توں ہیر سلیٹڑی نوں

دے گئی سدا دی زندگی ہیر تینوں۔

پیر دے رتبے نوں پہنچیا وارث، کیونکہ سچ تے چلن والا صوفی درویش سی، اسلئی اس دی کہی گل تے کنتو-مگر کرن دی اکا ہی کوئی گنجائش نہیں اے۔ میاں محمد بخش اپنی مشہور رچنا ‘سیپھل ملوک’ وچ پنہ 318 تے لکھدا اے:

وارث شاہ سخن دا وارث، نندے کون اوہناں نوں،

حرف اوہدے تے انگل دھرنی، نہیں قدر اساں نوں۔

وارث شاہ نے ہر دور وچ پنجابی من نوں ٹمبیا اے، کیونکہ جتھے اوہ پاٹھکاں دا منورنجن کردا اے، اتھے اوہناں نوں جیون دیاں سچائیاں توں وی جانو کرواؤندا اتے سربتّ دے بھلے لئی پریردا اے۔ تاہیؤں، امرتا پریتم سن 1947 دے دکھانت نوں چتردیاں وارث نوں پنجابیاں دے اک ہیرو دے طور تے ‘واجاں ماردی اے:

‘‘اج آکھاں وارث شاہ نوں

کتوں قبراں وچوں بول۔”

آؤ! آپاں وی اج پنجاب دے اس پیر نوں نتمستک ہو کے عرض گزاریئے کہ گراں دے ناں تے وسدے پنجاب اندر اج جو کجھ واپر رہا اے، اس بارے اپنے علم دا چانن سانوں بخشے۔ خیر، ‘ہیر وارث’ پنجابی سبھیاچار دی مکمل تصویر پیش کردی اے۔ ایہہ اس ویلے دے پنجاب دا اتہاس وی اے۔ پنجابی بولی، ساہت اتے سبھیاچار نوں سمجھن لئی اس نوں پڑھنا ضروری اے۔ پنجابی دے لکھاریاں اتے شاعراں لئی تاں اس دا مطالعہ کرنا ہور وی ضروری بن جاندا اے، کیونکہ ایہہ اوہناں دے علم وچ ٹھوس وادھا کرن توں علاوہ اوہناں نوں پنجابی من دے نیڑے ہو کے گل کرن دی جگت وی سکھاؤندی اے۔

وارث دی لوک سوجھ نوں پرگٹاؤندے کتھن اج اکھاناں دے روپ وچ ساڈے جیون وچ ایوں گھل-مل گئے ہن جویں دودھ دے کٹورے وچ کھنڈ۔ گل کی، وارث نے اپنے علم دے اٹٹ بھنڈار نوں قصہ ہیر دی آڑ وچ پنجابی جگت دے ویہڑے وچ ڈھیری کر دتا اے۔ اس بارے کوئی دو راواں نہیں کہ پنجابی ساہت دے لگبھگ 800 سالاں دے اتہاس وچ وارث توں وڈا شاعر ہور کوئی پیدا ہی نہیں ہویا۔ اس نے ‘ہیر’ دے روپ وچ ماں بولی نوں اک اجیہی ٹھکدار کتاب بھینٹ کیتی اے، جس نوں دنیا دی کسے وی زبان دے ساہت دے مقابلے لئی پیش کیتا جا سکدا اے۔

‘ہیر وارث’ ڈھائی صدیاں پہلاں لکھی گئی ایہہ رچنا اج دے یگ وچ وی اونی ہی سارتھک اے۔ وارث دی ‘ہیر’ وی اک اجیہی ہی رچنا، جس دا جیون بھر پاٹھ کردے رہن نال وی روح نہیں بھردی، کیونکہ اس دے شعراں وچ خیال دی بلند اتے سہج خوشبو وانگ حاضر رہندے ہن۔ اس طرحاں سبھاوک ہی اے کہ وارث دی ‘ہیر’ پڑھن والے دے تھکیویں نوں کاہلے ہولیاں پھلّ کر دندی اے۔ اس دی مدہوش کرن والی مہک پڑھن والے دی روح تک اتر جاندی اے۔

حضرت وارث شاہ دا ناں اوہناں صوفی شاعراں دی لسٹ وچ سبھ توں اپر اے، جنہاں نے اک عشقیہ کہانی نوں مجازی رنگ وچ پیش کر کے اس وچ روحانیت دا حقیقی رنگ بھر دتا ہووے…پر وارث نے عشقَ حقیقی دا پاٹھ پڑھاؤندیاں گبھروآں اتے مٹیاراں دے جذبات تے ولولیاں نوں نظر انداز نہیں کیتا سگوں اوہناں دے من نوں تنکا مارن لئی ہتھ آئے کسے وی پل نوں اجائیں نہیں جان دتا۔ صوفی شاعر تے درویش ہون ناطے اوہ لوکاں نوں چنگے ورتارے تے نیک سبھاء دی متّ دندا اتے جگّ دے کوڑ نوں بھنڈدا اے۔ ‘جو کرنگے سو بھرنگے’ دے فلسفے دی گل کردیاں اوہ بندے نوں پنّ تے پاپ توں وی جانو کرواؤندا اے اتے انسانی قدراں-قیمتاں تے پہرہ دین لئی پریردا اے۔ اوہ، جیون وچ منزل دی حصول لئی لگاتار جدوجہد دی لوڑ تے زور دندا اے، جیون وچ کجھ ذکر یوگ کر گزرن دا سنیہا دندا اے۔ شعر؎ اے:

وارث شاہ اوہ سدا ای جیوندے نیں،

جنہاں کیتیاں نیک کمائیاں نیں۔

سو، کیہا جا سکدا اے کہ ‘ہیر وارث’ پنجابی ساہت دا دھڑکدا دل اے اتے سبھیاچار دا گڑھ وی۔ دنیا دے ساہت وچ بہت گھٹ کتاباں اجہیاں ہن، جہڑیاں صدیاں توں ہی کسے خاص خطے دے لوکاں دیاں ریجھاں تے جذبات دی ترجمانی کردیاں، اوہناں دے خون وچ رچ مچ گئیاں ہون۔ وارث دی ‘ہیر’ اجیہی ہی اک مانمتی کتاب اے، جہڑی بناں کسے نسلی وتکرے توں عالمی بھر ‘چ وسدے پنجابیاں نوں اپنیاں جڑھاں نال جوڑدی اے۔