پنجابی ساہت دا انمول ہیرا

اٹھارھویں صدی دی پنجابی بولی اتے سبھیاچار دا مہان ہستاکھر تے لاثانی شاعر وارث شاہ،پنجابی ساہت دا اوہ انول ہیرا اے، جس دی چڑھدے تے لیہندے پنجاب وچ برابر دی پچھ-پرتیت اے اس دی ہر-دل-ازیزی دا اندازہ اس گل توں لایا جا سکدا اے کہ اس دی شاہکار رچنا ‘ہیر’ نوں پڑھن اتے سنن دی چیٹک وچ کدے کھڑوت نہیں آئی۔ ہن تک گھٹو-گھٹو 120 قصہ کار ہیر-رانجھے دی پریم کہانی اتے قلم-ازمائی کر چکے ہن، پر جنہاں سکھراں نوں وارث نے چھوہیا اے، اوہ ہور کسے دے حصے نہیں آئیاں۔

وارث شاہ نے ماں-بولی نوں اک اجیہی پر-اثر اتے سچی ساہت رچنا کیتی اے، جس نے پنجابی ساہت نوں مالا-مالا کیتا اے۔ اس رچت ‘ہیر وارث’ جتھے پنڈ دیاں ستھاں وچ بڑے چاء نال پڑھی تے سنی جاندی اے، اتھے اچ-پدھریاں ساہتی گوشٹیاں وچ وی بڑی گمبھیرتا نال وچاری تے صلاحی جاندی اے۔

وارث شاہ اجیہا پہلا شاعر اے، جس دے کلام وچ پنجابی زبن اپنی مکمل خوبصورتی تے خوبیاں نال جلوا-گروا ہوئی۔ اس نے پنجابی زبان دے گجھے نخریاں نوں روپمان کیتا۔ تاہیؤں اس دا کلام سندیاں ہی بندہ وجد وچ آ جاندا اے اتے اس دی روح سرشار ہو جاندی اے۔ کسے شاعر نے خوب کیہا اے:

وارث شاہ دا پاک کلام پڑھنا،

بوری مجھّ دی چنگھنی دھار ہے جی۔

ایہو کارن اے کہ اج وڈے-وڈے قلم دے دھنی وارث دا لوہا مندے ہن۔ پنجابیاں دے سبھ توں عزیز اردو شاعر فیض احمد فیض نوں اک انٹرویو ویلے ایہہ پچھیا گیا کہ اوہ پنجابی وچ کیوں نہیں لکھدا تاں اس دا جواب سی، ‘کوئی غالب نال مقابلہ کرن بارے تاں سوچ سکدا اے، پر وارث شاہ دے کھیتر وچ داخل ہون دی ہمت کوئی سرپھریا ہی کر سکدا اے۔’ سچ مچّ پنجابی شاعری دے کھیتر وچ وارث نال آڈھا لینا پہاڑ نال ٹکراؤن دے تلّ اے۔

وارث شاہ، اپنیاں لاثانی ساہتی خوبیاں صدقہ ستّ سمندروں پار فرانس وچ وی جا دھمکیا اے۔ اک فرانسیسی ودوان ڈاکٹر۔ ڈینس ماترینج جس نے ‘ہیر وارث’ تے 552 صفیاں دا تھیسز لکھ کے پیرس یونیورسٹی توں پی ایچ ڈی دی ڈگری حاصل کیتی اے، دا کہنا اے، ‘‘میں اس توں پہلاں اینی سوہمی تے ڈونگھی شاعری کدے نہیں سی ویکھی۔ وارث نے اپنی بولی نوں آپ سرجیا اے، جس طرحاں ہومر نے اپنی بولی نوں سرجیا سی۔ وارث توں پہلاں اجیہی بولی موجود نہیں سی۔” شپلے دے ‘انسائیکلوپیڈیا آف لٹریچر’ مطابق ‘وارث شاہ پنجابی دا سبھ توں وڈا شارِ اے تے اس دی ‘ہیر’ سرووتم رچنا۔’

وارث خود وی ایہہ محسوس کردا اے کہ قصہ ہیر لکھ کے اس نے اک نویکلا تے یادگاری کم کیتا اے۔ اپنی رنچا دی اپما کردیاں اوہ کہندا اے:

فقرہ جوڑ کے خوب درست کیتا،

نواں پھلّ گلاب دا توڑیا ای

نرسندیہ، وارث نے اپنی اس اکلوتی رچنا راہیں پنجابی ساہت دے پڑ وچ اک اجیہا جھنڈا گڈّ دتا اے، جو رہندی دنیا تک جھولدا رہے گا۔

ساہت سرجنا بارے گل کردیاں، سی ایس لیؤس لکھدا اے کہ ساہت سچائی دا صرف وکھیان ہی نہیں کردا سگوں اس وچ وادھا کردا اے۔ ساہت اوہناں چیزاں، جنہاں دی آپاں نوں عامَ زندگی وچ لوڑ ہندی اے، بارے رسک بولی تے سٹائل وچ جانکاری مہیا کردا اے۔ اس طرحاں ایہہ ساڈی ماروتھل بن چکی زندگی وچ پانی دا کم کردا اے۔ ‘ہیر وارث’، لیؤس دے اس کتھن تے سولاں آنے کھری اتردی اے کیونکہ وارث سچ لکھن اتے زندگی دیاں سچائیاں نوں بیان کرن والا شاعر اے۔ جتھوں تک ‘ہیر’ وچلے سچ دا سوال اے، وارث اپنے پاٹھکاں نوں بھروسہ دواؤندا اے کہ اس دے شعر؎ اک طرحاں نال، قرآن شریف دے مطلب ہن۔ اوہ کہندا اے:

ایہہ قرآن مجید دے معنے نیں،

جہڑے شعر؎ میاں وارث شاہ دے نی۔

وارث نوں پنجابیاں دا پیر اتے اس دی ‘ہیر’ نوں پنجابیاں دا مذہبی گرنتھ کہنا کوئی اتکتھنی نہیں ہوویگی۔ استاد شاعر ودھاتا سنگھ تیر دیاں سطراں ہن:

میری بولی دے وارث سچ منیں،

مناں میں پنجاب دا پیر تینوں۔

دتی جند توں ہیر سلیٹڑی نوں

دے گئی سدا دی زندگی ہیر تینوں۔

پیر دے رتبے نوں پہنچیا وارث، کیونکہ سچ تے چلن والا صوفی درویش سی، اسلئی اس دی کہی گل تے کنتو-مگر کرن دی اکا ہی کوئی گنجائش نہیں اے۔ میاں محمد بخش اپنی مشہور رچنا ‘سیپھل ملوک’ وچ پنہ 318 تے لکھدا اے:

وارث شاہ سخن دا وارث، نندے کون اوہناں نوں،

حرف اوہدے تے انگل دھرنی، نہیں قدر اساں نوں۔

وارث شاہ نے ہر دور وچ پنجابی من نوں ٹمبیا اے، کیونکہ جتھے اوہ پاٹھکاں دا منورنجن کردا اے، اتھے اوہناں نوں جیون دیاں سچائیاں توں وی جانو کرواؤندا اتے سربتّ دے بھلے لئی پریردا اے۔ تاہیؤں، امرتا پریتم سن 1947 دے دکھانت نوں چتردیاں وارث نوں پنجابیاں دے اک ہیرو دے طور تے ‘واجاں ماردی اے:

‘‘اج آکھاں وارث شاہ نوں

کتوں قبراں وچوں بول۔”

آؤ! آپاں وی اج پنجاب دے اس پیر نوں نتمستک ہو کے عرض گزاریئے کہ گراں دے ناں تے وسدے پنجاب اندر اج جو کجھ واپر رہا اے، اس بارے اپنے علم دا چانن سانوں بخشے۔ خیر، ‘ہیر وارث’ پنجابی سبھیاچار دی مکمل تصویر پیش کردی اے۔ ایہہ اس ویلے دے پنجاب دا اتہاس وی اے۔ پنجابی بولی، ساہت اتے سبھیاچار نوں سمجھن لئی اس نوں پڑھنا ضروری اے۔ پنجابی دے لکھاریاں اتے شاعراں لئی تاں اس دا مطالعہ کرنا ہور وی ضروری بن جاندا اے، کیونکہ ایہہ اوہناں دے علم وچ ٹھوس وادھا کرن توں علاوہ اوہناں نوں پنجابی من دے نیڑے ہو کے گل کرن دی جگت وی سکھاؤندی اے۔

وارث دی لوک سوجھ نوں پرگٹاؤندے کتھن اج اکھاناں دے روپ وچ ساڈے جیون وچ ایوں گھل-مل گئے ہن جویں دودھ دے کٹورے وچ کھنڈ۔ گل کی، وارث نے اپنے علم دے اٹٹ بھنڈار نوں قصہ ہیر دی آڑ وچ پنجابی جگت دے ویہڑے وچ ڈھیری کر دتا اے۔ اس بارے کوئی دو راواں نہیں کہ پنجابی ساہت دے لگبھگ 800 سالاں دے اتہاس وچ وارث توں وڈا شاعر ہور کوئی پیدا ہی نہیں ہویا۔ اس نے ‘ہیر’ دے روپ وچ ماں بولی نوں اک اجیہی ٹھکدار کتاب بھینٹ کیتی اے، جس نوں دنیا دی کسے وی زبان دے ساہت دے مقابلے لئی پیش کیتا جا سکدا اے۔

‘ہیر وارث’ ڈھائی صدیاں پہلاں لکھی گئی ایہہ رچنا اج دے یگ وچ وی اونی ہی سارتھک اے۔ وارث دی ‘ہیر’ وی اک اجیہی ہی رچنا، جس دا جیون بھر پاٹھ کردے رہن نال وی روح نہیں بھردی، کیونکہ اس دے شعراں وچ خیال دی بلند اتے سہج خوشبو وانگ حاضر رہندے ہن۔ اس طرحاں سبھاوک ہی اے کہ وارث دی ‘ہیر’ پڑھن والے دے تھکیویں نوں کاہلے ہولیاں پھلّ کر دندی اے۔ اس دی مدہوش کرن والی مہک پڑھن والے دی روح تک اتر جاندی اے۔

حضرت وارث شاہ دا ناں اوہناں صوفی شاعراں دی لسٹ وچ سبھ توں اپر اے، جنہاں نے اک عشقیہ کہانی نوں مجازی رنگ وچ پیش کر کے اس وچ روحانیت دا حقیقی رنگ بھر دتا ہووے…پر وارث نے عشقَ حقیقی دا پاٹھ پڑھاؤندیاں گبھروآں اتے مٹیاراں دے جذبات تے ولولیاں نوں نظر انداز نہیں کیتا سگوں اوہناں دے من نوں تنکا مارن لئی ہتھ آئے کسے وی پل نوں اجائیں نہیں جان دتا۔ صوفی شاعر تے درویش ہون ناطے اوہ لوکاں نوں چنگے ورتارے تے نیک سبھاء دی متّ دندا اتے جگّ دے کوڑ نوں بھنڈدا اے۔ ‘جو کرنگے سو بھرنگے’ دے فلسفے دی گل کردیاں اوہ بندے نوں پنّ تے پاپ توں وی جانو کرواؤندا اے اتے انسانی قدراں-قیمتاں تے پہرہ دین لئی پریردا اے۔ اوہ، جیون وچ منزل دی حصول لئی لگاتار جدوجہد دی لوڑ تے زور دندا اے، جیون وچ کجھ ذکر یوگ کر گزرن دا سنیہا دندا اے۔ شعر؎ اے:

وارث شاہ اوہ سدا ای جیوندے نیں،

جنہاں کیتیاں نیک کمائیاں نیں۔

سو، کیہا جا سکدا اے کہ ‘ہیر وارث’ پنجابی ساہت دا دھڑکدا دل اے اتے سبھیاچار دا گڑھ وی۔ دنیا دے ساہت وچ بہت گھٹ کتاباں اجہیاں ہن، جہڑیاں صدیاں توں ہی کسے خاص خطے دے لوکاں دیاں ریجھاں تے جذبات دی ترجمانی کردیاں، اوہناں دے خون وچ رچ مچ گئیاں ہون۔ وارث دی ‘ہیر’ اجیہی ہی اک مانمتی کتاب اے، جہڑی بناں کسے نسلی وتکرے توں عالمی بھر ‘چ وسدے پنجابیاں نوں اپنیاں جڑھاں نال جوڑدی اے۔

ستیاجیت رائے دا سنیما

ستیاجیت رائے دا سنیما - سکھونت ہندل

ستیاجیت رائے دا ناں دنیا دے بہترین فلمسازاں وچ آؤندا اے۔ اس نے اپنے چار دہاکیاں دے قریب لمے فلم کیریئر دوران 35 دے لگبھگ فیچر اتے ڈاکومینٹری فلماں بنائیاں۔ اس دیاں ایہہ فلماں بھارتی وپاری فلم صنعت وچ بنائیاں جا رہیاں فلماں توں اک دم ہٹویاں سن۔ اس دا وچار سی کہ فلماں دا "پریرنا سروت زندگی ہونی چاہیدی اے اتے اوہناں دیاں جڑھاں زندگی وچ ہونیاں چاہیدیاں ہن"۔ (1) اس لئی اس دیاں ساریاں فلماں بنگالی/بھارتی لوکاں دی زندگی دی حقیقت پسند پیشکاری کردیاں ہن اتے اوہناں دی سماجی سروکاراں دے سنمے وچ اک خاص تھاں اے۔ اس دیاں فلماں نے بھارت وچ سماجی سروکاراں بارے فلم بناؤن والیاں اتے اک اہم اثر پایا اے۔ بہت سارے لوک ستیاجیت رائے نوں بھارت وچ سماجی سروکاراں دے سنیما دا "گرو" جاں "موڈھی" سمجھدے ہن۔ (2)

اس دیاں فلماں بارے چرچہ کرن توں پہلاں اس دے فلمساز بنن توں پہلاں دے جیون اتے اک مختصر جھات مارنی ضروری اے۔ (3) اس توں سانوں ایہہ پتہ لگیگا کہ اس نے جس طرحاں دیاں فلماں بنائیاں اس طرحاں دیاں فلماں بناؤن ول اس نوں کہڑیاں چیزاں نے رچت کیتا اتے فلمسازی دے اپنے چار دہاکیاں دے سفر دی شروعات کرن لئی اس نے کس طرحاں دی تیاری کیتی اتے اس ویلے اس کول کس قسم دا ہنر اتے یوگتاواں سن۔

ستیاجیت رائے دا جم سن 1921 وچ ہویا۔ اس دے پروار دے ساہت اتے کلا نال ڈونگھے تعلقات سن۔ اس دا دادا اپیندرا کشور رائے اک لکھاری، کلاکار اتے اک بہت ودھیا پیانووادک سی۔ اوہ ہندوستان وچ ہاپھ-ٹون بلاک پرنٹنگ دا موڈھی سی اتے ربندرناتھ ٹیگور دا دوست سی۔ نتیجے وجوں ٹیگور رائے پروار دے گھر عامَ آؤندا جاندا سی۔ ستیاجیت رائے دا پیؤ سکومار رائے اک جانیا پچھانیا بنگالی لکھاری، پینٹر اتے فوٹوگراپھی دی کلا دا ماہر سی۔ اوہ بچیاں لئی لکھدا سی اتے اوہناں لئی اک رسالہ کڈھدا سی۔ پر ستیاجیت رائے نوں اپنے پیؤ دا ساتھ بہت دیر نہ مل سکیا۔ اوہ اجے ڈھائی-تن سال دا ہی سی جدوں اس دے پیؤ دی موت ہو گئی۔ نتیجے وجوں ستیاجیت رائے اتے اس دی ماں نوں رائے دے مامیاں کول رہنا پیا۔ پر ستیاجیت رائے دی ماں اپنے بھراواں اتے کسے طرحاں دا بوجھ نہیں بننا چاہندی سی، اس لئی اپنے بھراواں کول رہندی ہوئی وی اوہ اپنا گزارا چلاؤن اتے اپنے پتر دی پرورش کرن لئی اک بیواہ آشرم وچ سلائی کڈھائی دا کم سکھاؤندی سی۔ (4)

انی سال دی عمر وچ ستیاجیت رائے نے کلکتہ یونیورسٹی توں بی اے پاس کیتی اتے بی اے وچ اس دی پڑھائی دا مکھ موضوع اکنامکس سی۔ اس توں بعد سن 1940 وچ اوہ ربندرناتھ ٹیگور ولوں قائم کیتی شانتینکیتن یونیورسٹی وچ پڑھن چلا گیا۔ اتھے اس دی پڑھائی دا مکھ موضوع فائین آرٹس سی اتے ایہہ پڑھائی ختم کرن لئی اس نوں پنج سال لگنے سن۔ پر اس نے ڈھائی کو سالاں بعد اپنی ڈگری پورے کیتے بناں ہی شانتینکیتن چھڈّ دتا۔ شانتینکیتن وچ پڑھدے ویلے سن 1941 وچ رائے نے ہندوستان دی ٹکسالی کلا (کلاسیکل آرٹ) نوں خود دیکھن لئی دو ہور طالب علماں نال مل کے ہندوستان دے وکھ وکھ حصیاں دا سفر کیتا۔ اس ویلے دوران اس نے اجنتا، الورا، ایلیپھینٹا، سانچی، کھجراہو، آدی تھانواں اُتے جا کے مورتیکلا نوں دیکھیا۔ اس ٹور نے ضرور ہی اس دی فلمسازی دی کلا نوں روپ دین وچ حصہ پایا ہووےگا۔ اس دا اندازہ رائے ولوں بعد وچ اس بارے دتے اک بیان توں لگدا اے، جس وچ اس نے کیہا سی "فلم ڈریکٹر ایہناں مورتیاں توں کافی کجھ سکھ سکدے ہن۔" (5)

سن 1943 وچ شانتینکیتن چھڈن توں بعد رائے کلکتے دی اک ایڈورٹائزنگ ایجنسی ڈی جے کیمر وچ ایڈورٹائزنگ آرٹسٹ وجوں کم کرن لگا۔ چھیتی ہی اوہ اس کمپنی دا آرٹ ڈائریکٹر بن گیا اتے اس ایجنسی نال 1956 تک رہا۔ اس ہی ویلے دوران رائے اس کمپنی دے اک اسسٹینٹ منیجر ولوں شروع کیتی سگنٹ پریس نال کتاباں دی سامان دی وضاحت کرن لئی چتر بناؤن اتے کتاباں دے سرورک بناؤن دا کم کردا رہا۔ اس نے بنگالی دے کنے ہی مشہور لکھاریاں دیاں کتاباں دے سرورک بنائے۔ ایہناں کتاباں وچوں اک سی ببھوتی بھوشن بینرجی دا ناول پاتھیر پنچلی (سڑک دا گیت)، جس اُتے بعد وچ اس نے اپنی پہلی فلم بنائی۔

اپنی پڑھائی دے ویلے توں ہی ستیاجیت رائے نوں فلماں دیکھن دا شوق سی۔ اوہ دیکھن نوں فلم دی چون کرن ویلے اس گل نوں دھیان وچ رکھدا سی کہ اس فلم دا ڈریکٹر کون سی نہ کہ اس گل نوں کہ اس فلم دا ہیرو جاں ہیروئین کون سی۔ وکھ وکھ ڈائریکٹراں دیاں فلماں دیکھن توں بعد اوہ اوہناں دے وکھرے وکھرے سٹائلاں دی تلنا کردا۔ اس ویلے دوران اس نے دنیا دے جہڑے فلم نردیشکاں دیاں فلماں دیکھیاں اوہناں وچوں کجھ دے ناں اس پرکار ہن: کاپرا، جوہن پھورڈ، ارنسٹ لوبچ، ہسٹن، مائیلسٹون، وائیلڈر، ولیئم وائیلر، آئیزنسٹائین اتے پدووکن۔ ستیاجیت رائے مطابق، زندگی دے اس پڑائ اُتے فلماں وچ اس دی دلچسپی اک شوقیہ دلچسپی نہ رہِ کے اک گمبھیر دلچسپی بن چکی سی۔ اس دے نال ہی اس نوں فلم وچ اک ڈریکٹر دے رول دی اہمیت سمجھ آ گئی سی۔ اس بارے اوہ لکھدا اے "اچانک مینوں احساس ہویا کہ ڈائریکٹر اجیہا انسان اے جہڑا کسے خاص فلم نوں اس دی خاصیت حاصل کردا اے۔ اس دا اثر سٹوڈیؤ، ستاریاں اتے کہانی توں وی ودھ ہندا اے۔" (6)

فلماں دیکھن دے نال نال اوہ فلماں بارے ملدیاں ودھ توں ودھ کتاباں پڑھن دی کوشش کردا جہناں وچ آئیزنسٹائین اتے پدووکن دیاں لکھتاں وی شامل سن۔ فلم دیکھدے وقت اوہ ہال دے ہنھیرے وچ ہی فلم دے وکھ وکھ پہلوآں بارے نوٹ لیندا۔ اوہناں دناں وچ کلکتے وچ دنیا مشہور نردیشکاں دیاں فلماں گھٹ لگدیاں سن۔ اس گھاٹ نوں پورا کرن لئی سن 1947 وچ اس نے چدندا داس گپیؤ نال مل کے کلکتہ فلم سوسائٹی دا قیام کیتا۔

1946 دے قریب اوہ شوقیہ طور اُتے فلماں دیاں سکرپٹاں لکھن لگ پیا۔ فلماں بارے پڑھن دے شوق دوران اس نے رینے کلیئر دی شائع ہوئی سکرپٹ دا گوسٹ گوز ویسٹ اتے جوہن گاسنر اتے ڈیوڈلی نکولس ولوں سنپادت کیتی اتے 1943 وچ چھپی ٹونٹی بیسٹ فلم پلیئز نامی کتاب پڑھ لئی سی۔ جدوں اس نوں پتہ لگدا کہ کسے چنگی ساہتی کرت دے بنیاد اُتے بنی کوئی فلم آؤن والی اے تاں اوہ اس کتاب نوں پڑھ کے اس بارے فلم سکرپٹ لکھدا۔ پھر جدوں فلم آؤندی تاں اس نال اپنی لکھی سکرپٹ دی تلنا کردا۔ اس طرحاں کرکے اس نوں اپنی لکھی سکرپٹ دیاں کمیاں اتے چنگیائیاں بارے جانن دا موقع ملدا۔

1950 وچ کیمر ایڈورٹائیزنگ ایجنسی ولوں ستیاجیت رائے ہور سکھلائی لئی 5 کو مہینیاں لئی لنڈن گیا۔ اس پھیری دوران کم دی سکھلائی دے نال نال رائے نے لنڈن وچ دنیا دے مشہور فلم نردیشکاں دیاں 100 دے قریب فلماں دیکھیاں۔ ایہناں سو فلماں وچوں اک سی اٹالیئن فلم ڈریکٹر وٹوریؤ ڈی سیکہ دی فلم بائیسائیکل تھیوز (سائیکل چور)۔ اس فلم نے رائے نوں بہت متاثر کیتا اتے اس نوں اپنیاں فلماں بناؤن لئی رستہ دکھا دتا۔ اس تجربے نوں رائے اس طرحاں بیان کردا اے:

(جدوں) میں تھئییٹر توں باہر آیا تاں میرا من پکی طرحاں بن چکا سی۔ میں اک فلمساز بنانگا۔ اک پکی نوکری چھڈن دا ڈر لتھّ گیا سی۔ میں اپنی فلم بالکل اس طرحاں بناوانگا جس طرحاں ڈی سیکہ نے اپنی فلم بنائی سی: غیر-پیشاور اداکاراں نال، تچھ وسیلیاں دی ورتوں کرکے، اتے اصلی لوکیشناں اُتے شوٹنگ کرکے۔ جس پنڈ دا ببھوتیبھوشن نے (اپنے ناول وچ) بہت ہی پیارے ڈھنگ نال ذکر کیتا سی، اوہ پنڈ فلم دے پچھوکڑ وچ ہووےگا جس طرحاں ڈی سیکہ دی فلم وچ روم دے باہری علاقے سن۔ (7)

اس فلم دی سکرپٹ اُتے ٹپنی کردیاں رائے لکھدا اے:

(زیواتینی) دی سبھ توں وڈی خاصیت اے انساناں دی تیکھن سمجھ اتے اجیہی 'چین ٹائپ' کہانی گھڑن دی اہلیت جہڑی عامَ وپاری سنمے دے 90 منٹ دے ویلے وچ بہت سوہنی طرحاں فٹ ہندی اے۔ پلاٹ دی سادھارنتا شدت بھرپور ٹریٹمینٹ دا موقع دندی اے، جدوں کہ دلچسپ اتے یعقین یوگ واقعے اتے پاتر دلچسپی قایم رکھدے ہن۔.۔ پرچلت (پاپولر) زریعہ لئی سبھ توں چنگی پریرنا زندگی توں آؤنی چاہیدی اے اتے اس دیاں جڑھاں اس (زندگی) وچ ہونیاں چاہیدیاں ہن۔ کوئی وی پالش کیتی تکنیک نقلی تھیم اتے بے ایمان ٹریٹمینٹ توں بچاء نہیں کر سکدی۔ ایہہ ضروری اے کہ بھارتی فلمساز زندگی کول جاوے، حقیقت کول جاوے۔ اس دا آمورت ڈی سیکہ ہونا چاہیدا اے، ڈیمیل نہیں۔ (8)

اس فلم دے تعلقات وچ اس نے لنڈن توں اپنے اک دوست نوں خط لکھیا جس وچ اوہ کہانی دسن دی پہنچ بارے گل کردا اے۔ اس مطابق،

ساری روائتی پہنچ (جس دیاں اداہرناں ودھیا توں ودھیا امریکن اتے بریٹیش فلماں وچ ملدیاں ہن) غلط اے۔ کیونکہ روائتی پہنچ تہانوں دسدی اے کہ کہانی دسن دے سبھ توں ودھیا ڈھنگ وچ کہانی نال سدھی طرحاں متعلق پکھاں توں بناں باقی سبھ کاسے نوں اک پاسے رکھ دینا چاہیدا اے، جدوں کہ استاد دا کم واضع طور اُتے دکھاؤندا اے کہ جے تہاڈا تھیم زبردست اتے آسان ہووے، تاں تسیں اپرسنگک لگدے سینکڑے پھلار (کہانی وچ) شامل کر سکدے ہو، جہڑے تھیم نوں اواضع کرن دی تھاں اس نوں ہور اگاڑن وچ مدد کردے ہن، اتے اس دے نال نال اصلیت دے بھرم نوں ہور ودھیا ڈھنگ نال سرجدے ہن۔ (9)

رائے دے اپر دتے وچاراں توں اسیں سہجے ہی دیکھ سکدے ہاں کہ بائیسائیکل تھیوز (سائیکل چور) نے اس نوں کس طرحاں متاثر کیتا۔ ستمبر 1950 وچ رائے لنڈن توں واپس آ گیا۔ اس ویلے تک اوہ اک فلمساز بنن لئی پوری طرحاں تیار ہو چکا سی۔

رائے دی پہلی فلم پاتھیر پنچلی (سڑک دا گیت) ببھوتی بھوشن بینرجی دے اسے ناں دے ناول اُتے مشتمل سی۔ بنگالی دا ایہہ ناول پہلی وار 1928 وچ اک اخبار وچ لڑیوار چھپیا سی۔ ایہہ ناول بنگال دے اک پنڈ وچ اک غریب پروار دے جیون اُتے مرتکز اے۔ اس پروار وچ اک چھوٹا بچہ اپو، اس دی وڈی بھین درگا، بچیاں دی ماں سرباجیا، بچیاں دا پیؤ ہریہر اتے ہریہر دی بیواہ بھوآ اندیر ٹھاکرن شامل ہن۔ اتی دی غریبی ہڈھاؤندے اس پروار نوں زندہ رکھن لئی ہریہر کمائی کرن لئی پنڈ چھڈّ شہر چلا جاندا اے اتے جدوں اوہ واپس آؤندا اے تاں اس دی بیٹی درگا اتے بیواہ بھوآ دی موت ہو چکی ہندی اے۔ (10) 1950ویاں دے شروع وچ جدوں اس ناول دا مختصر کتابی روپ چھپیا تاں اس دا سرورک ستیاجیت رائے نے بنایا سی۔ اس ہی ویلے اس دے من وچ اس ناول اُتے فلم بناؤن دا وچار آیا اتے اس نے اس اتے فلم بناؤن دے حق لکھاری دے پروار توں 6000 روپئے وچ کھرید لئے۔ (11) اس دے نال ہی شروع ہو گیا اپنے اس وچار نوں سرے چاڑھن دا اس دا جدوجہد۔

فلم دا خاکہ تیار کرن توں بعد رائے نے فیصلہ کیتا کہ اوہ اپنی اس فلم وچ قدرتی سیٹنگ دی ورتوں کریگا اتے ودھ توں ودھ نویں جاں غیر-پیشاور ایکٹراں نوں لئیگا۔ فلمی ستاریاں نوں اپنیاں فلماں وچ نہ لین پچھے کم کردے اس دے وچاراں وچ اک وچار ایہہ سی کہ فلمی ستارے پاتراں نوں اپنیاں پہلیاں فلماں وچ کامیابی نال کھیڈے گئے پاتراں مطابق ڈھالن دی کوشش کردے ہن۔ (12) اس فیصلے توں بعد اس نے اس فلم لئی پھائینینسر، خاص کرکے فلم ڈسٹریبیوٹر، لبھنے شروع کر دتے۔ اوہ اناں پھائینینسراں نوں جا کے دسدا کہ اس فلم نوں حقیقت پسند ڈھنگ نال پھلماؤن لئی کیمرے دی ورتوں کس طرحاں کریگا۔ اوہ اوہناں نوں سکیچّ دکھاؤندا تاں کہ اوہناں نوں فلم دے مکھ شاٹاں دی بنتر دا پتہ لگ سکے۔ پر پھائینینسراں نوں ایہہ ساریاں گلاں اپرسنگک لگدیاں۔ اوہ اس نوں پچھدے کہ اس فلم وچ کہڑے کہڑے ستارے کم کرنگے؟ اس فلم دے گیت کون لکھیگا؟ اس فلم وچ ناچ کتھے کتھے دکھائے جانگے؟ ایہناں سوالاں دے جواب وچ جدوں رائے دسدا کہ اوہ اک وکھری قسم دی فلم بنا رہا اے تاں پھائینینسراں دا ہنگارا نانہہ وچ ہندا۔ اوہناں وچوں کوئی وی اس وکھری قسم دی فلم اتے پیسے لا کے اپنی پونجی نوں خطرے وچ نہیں سی پاؤنا چاہندا۔ نتیجے وجوں رائے نوں 30 توں ودھ پھائینینسراں ولوں نانہہ وچ جواب ملیا۔ (13)

پھر اس نے اپنی پونجی نال فلم دی شوٹنگ شروع کرن دا فیصلہ کیتا۔ اس کول کجھ جمع ہوئے پیسے سن۔ اس دے نال نال اس نے اپنیاں آرٹ دیاں کتاباں، رکارڈاں آدی نوں ویچ دتا تاں کہ فلم شروع کرن لئی پیسے اکتر کیتے جا سکن۔ (14) اس طرحاں اکتر ہوئے پیسیاں نال اس نے فلم دی شوٹنگ شروع کر دتی۔ اس نے سوچیا کہ فلم دی مڈھلی شوٹنگ کر جدوں اوہ پرنٹ ڈسٹریبیوٹراں نوں دکھائیگا تاں اوہناں وچوں کوئی نہ کوئی فلم اُتے پیسے لاؤن لئی راضی ہو جاویگا۔ پر اس نوں اس وچ کوئی وڈی کامیابی نہ ملی۔ فلم دی شوٹنگ دوران اک پڑائ اجیہا آیا کہ شوٹنگ چلدی رکھن لئی رائے نوں اپنی بیوی دے کجھ گہنے وی گروی رکھنے پئے۔ (15) اخیر وچ رائے نے پیسیاں لئی مغربی بنگال دی سرکار تک پہنچ کیتی۔ بے شکّ اس ویلے سرکار ولوں فلماں اُتے پیسہ لاؤن دی کوئی روایت نہیں سی، پھر وی مغربی بنگال دی سرکار نے فلم دے پروڈکشن لئی 2 لکھ روپئے دین دا فیصلہ کیتا اتے سرکار فلم دی پروڈیوسر اتے مالک بن گئی۔ (16)

سن 1954 دے اخیر اُتے، جدوں فلم پوری ہون دے نیڑے سی، نیویورک توں سدا آیا کہ فلم دا ورلڈ پریمیئم میوزیم آف ماڈرن آرٹ وکھے کیتا جاوے اتے فلم دی سکریننگ دی طریق اپریل 1955 وچ رکھی گئی۔ اس سدے نال فلم نوں چھیتی توں چھیتی ختم کرن دی لوڑ پیدا ہو گئی اتے فلم سکریننگ دی متھی طریق اُتے سبٹائٹلاں توں بناں نیویورک پہنچ گئی۔ اتھے فلم نوں چنگا ہنگارا ملیا۔ فلم دی سکریننگ توں بعد میوزیم آف ماڈرن آرٹ دے نمائندے مارٹن وھیلر نے تار راہیں فلم بارے سندیش بھیجیا، "سنویدنشیل فوٹوگراپھی دی جت”۔ (17) بعد وچ نیویورک دے پنج ایونیو دے اک سنیما وچ ایہہ فلم 8 مہینے لگی رہی۔ (18) کلکتے وچ پاتھیر پانچلی 26 اگست 1955 نوں رلیز ہوئی۔ شروع شروع وچ فلم دیکھن والے ناظرین دی گنتی گھٹ رہی پر جلدی ہی ناظرین دی گنتی وچ زوردار وادھا ہو گیا اتے فلم پوری کامیابی نال 13 ہفتے تک چلدی رہی۔ مغربی بنگال دے پینڈو کھیتراں وچ وی فلم نوں چنگا ہنگارا ملیا۔ سن 1956 وچ کانز فلم پھیسٹیول وکھے ججاں نے اس نوں سپیشل انعام دتا اتے کیہا کہ ایہہ "پھیسٹیول دی سبھ توں ودھیا انسانی دستاویز" اے۔ (19) بعد وچ فلم نوں دیش ودیش وچ کئی انعام ملے اتے اپنی پہلی فلم نال ہی ستیاجیت رائے دنیا دے ودھیا فلم نردیشکاں وچ جانیا جان لگا۔

فلم دی پرووڈیوسر، مغربی بنگال دی سرکار وی گھاٹے وچ نہ رہی۔ سبھ توں پہلاں فلم دی رلیز توں بعد مغربی بنگال وچوں ہی سرکار نے فلم اُتے لائی اپنی پونجی توں دگنی رقم کما لئی۔ اس توں بعد ودیساں وچ فلم دے ہون والے شوآں توں وی سرکار نوں کافی رقم حاصل ہوئی۔ اک اندازے مطابق فلم دے رلیز ہون توں بعد دے پہلے پنج سالاں دوران مغربی بنگال دی سرکار نوں دیش اتے ودیش وچوں اس فلم دے بدلے 8 لکھ روپئے دی آمدن ہوئی جہڑی کہ سرکار ولوں لائی پونجی دا 4 گناں سی۔ (20)

بے شکّ سن 1955 وچ بھارت دے صدر نے پاتھیر پنچلی نوں گولڈ میڈل دتا سی پر بھارتی سرکار دے کئی اچّ اہلکار ودیساں وچ فلم دی کامیابی توں خوش نہیں سن۔ اوہناں دا خیال سی کہ فلم وچ مغربی بنگال دے اک پینڈو غریب پروار دے جیون دا حقیقت پسند چترن ودیساں وچ بھارت دی بھیڑی تصویر پیش کردا اے۔ کیہا جاندا اے کہ کلکتے وچ فلم دیکھن توں بعد بھارت دے اک اچّ اہلکار نے ستیاجیت رائے نوں پچھیا سی کہ، کی فلم وچ اس طرحاں دی غریبی دکھاؤنا دنیا دیاں اکھاں وچ بھارت دی بے عزتی والی گل نہیں اے؟ اس دے جواب وچ رائے نے کیہا کہ جے تہاڈے لئی اس طرحاں دی غریبی نوں سہنا بے عزتی والی گل نہیں تاں میرے لئی اس نوں فلم وچ دکھاؤنا بے عزتی والی گل کس طرحاں ہو گئی۔ (21)

اس ویلے پاتھیر پنچلی بنی نوں 70 سال دے قریب ہو گئے ہن اتے انے ویلے بعد وی اس نوں دنیا دی اک بہترین فلم منیا جاندا اے۔ فلماں نال متعلق لیکھک/ودوان/فلم نردیشک/صحافی آدی ویلے ویلے اس بارے کجھ نہ کجھ کہندے رہندے ہن۔ اک ودوان دے اندازے مطابق اج وی ایہہ فلم ہر روز دنیا وچ کتے نہ کتے اک وار ضرور دکھائی جاندی اے۔ (22) سن 2011 ستیاجیت رائے بارے چھپی اک کتاب دے کردار لکھدیاں فلم ڈریکٹر شیام بینیگل نے پاتھیر پنچلی بارے لکھیا سی کہ ایہہ فلم بنا کے، ستیاجیت رائے نے اس سچے نوں چکناچور کر دتا سی، جس سچے نے آواز والیاں فلماں دی شروعات توں لے کے بھارتی فلمکاراں نوں جکڑیا ہویا سی۔ (23) سن 1992 وچ رائے بارے لکھے اک لیکھ وچ مشہور فلم اتے تھیٹر اداکار اتے فلم نقاد اتپل دتّ نے لکھیا "پاتھیر پنچلی وچ کسے وادھو شبد دی ورتوں کیتے بناں اک بہت وڈے استحصال دی کہانی دسی گئی اے۔ اتے اسیں اس وچ غریباں لئی اس (ریء) دے فکر نوں محسوس کر سکدے ہاں۔" (24) اک ہور تھاں ستیاجیت رائے اتے اس فلم وچ بھارت دی غریبی دکھا کے ودیساں وچ بھارت دی بھیڑی تصویر دکھاؤن دے لائے جاندے الزام دا جواب دندیاں دتّ نے لکھیا اے کہ اس فلم راہیں،"رائے نے بھارتی آرٹسٹاں نوں اوہناں دی ذمہ واری دا احساس کروایا اے کہ اوہناں نوں ہمیشاں سچے رہنا چاہیدا اے۔ ایہہ صرف اوہناں دا حق ہی نہیں، سگوں اوہناں دا فرض اے کہ اوہ غریبی ول دھیان دین اتے اس نوں ننگا کرن۔ اس نوں ساریاں دے ساہمنے نشر کرن تاں کہ اس دے وحشیپنے اتے وچار ہو سکے۔” (25)

پاتھیر پنچلی توں بعد رائے نے اپنی نوکری چھڈّ دتی اتے اوہ اپنا سارا سماں فلمسازی ول دین لگا اتے ہر سال اک فلم بناؤن لگا۔ سن 1955 توں لے کے سن 1989 تک اس نے اگے دتیاں فلماں بنائیاں: پاتھیر پنچلی، اپراجیتو، پارش پتھر، جلساگھر، اپو دنیا، دیوی، تین کنیا، ربندرناتھ ٹیگور، کنچنجنگا، تجربہ، مہاننگر، چارولتا، ٹو، کپرش-او-مہانمرد، ہیرو، چڑیاکھانا، گوپی گنے بگھا بنے، ارنائر دن راتری، پرتیدوندی، سیمابدھا، سکم، دی انر آئی، اسانی سنکٹ، سونار کیلا، جن ارانیا، بالا، شطرنج کے کھلاڑی، جو بابا پھیلوناتھ، ہیراک راجار دیس، پیکو، سدرفتار، گھرے بارے، سکومار رائے اتے گناشترو۔ ایہناں وچوں شطرنج کے کھلاڑی اتے سدرفتار ہندی وچ ہن اتے باقی بنگالی وچ۔ ایہناں فلماں لئی زندگی نال جڑیاں کہانیاں لبھن لئی رائے نے ساہت نوں بنیاد بنایا اے۔ کجھ اک فلماں نوں چھڈّ کے، اس دیاں فلماں دے سکرین-پلیئن بنگالی جاں ہندی ناولاں/کہانیاں دے بنیاد اتے لکھے گئے ہن۔ بے شکّ رائے دی فلمسازی نوں پوری طرحاں سمجھن لئی ایہناں ساریاں فلماں بارے پھلار وچ گل کرن دی لوڑ اے پر اک لیکھ وچ اجیہا کرنا ممکن نہیں۔ اس لئی ایہناں وچوں کجھ چونویاں فلماں بارے گل کیتی جاوے گی تاں کہ پاٹھک نوں رائے دی فلمسازی دی اک جھلک مل سکے۔

اپراجیتو (اجتّ) اتے اپو دنیا پاتھیر پنچلی نال ملکے اپو تریلڑی دے طور اُتے جانیاں جاندیاں ہن۔ ایہناں وچوں اپو اتے اس دے پروار دی پاتھیر پنچلی توں بعد دی زندگی دکھائی گئی اے۔ ایہہ ببھوتی بھوشن بینرجی دے اگلے ناول اپراجیتو اُتے آدھارتِ ہن۔ فلم پاتھیر پنچلی دے اخیر اُتے اپو دا پیؤ ہریہر پنڈ وچ گزارا نہ ہندا ہون کرکے اپنے بچدے پروار (اپو اتے اس دی ماں سربجیا) نال پنڈ چھڈّ کے بنارس شہر جان دا فیصلہ کر لیندا اے۔ اپراجیتو وچ اپو دا بچپن بنارس شہر وچ بیتدا دکھایا جاندا اے۔ اتھے نمونیئے نال اس دے پیؤ دی موت ہو جاندی اے۔ اپو اتے اس دی ماں واپس اپنے پنڈ آ جاندے ہن۔ پر اپو پنڈ نہیں رہندا سگوں پڑھن لئی کلکتے آ جاندا اے۔ اتھے اوہ کالج وچ پڑھدا وی اے اتے اپنا گزارا کرن لئی چھوٹا موٹا کم وی کردا اے۔ پنڈ وچ اکلی رہِ رہی اپو دی ماں اس دی اڈیک کردی اے۔ پھر اوہ بیمار رہن لگدی اے۔ جدوں تک اپو اپنی پڑھائی مکا پنڈ پرتدا اے تاں ادوں تک اس دی ماں دی موت ہو چکی ہندی اے۔ پنڈ والے اس نوں پنڈ وچ رہِ کے اپنا پیؤ پرکھی پروہت دا کتا اپناء کے پنڈ رہن لئی کہندے ہن، پر اوہ پنڈ چھڈّ واپس کلکتے آ جاندا اے۔ اتے فلم اپارجیتو ختم ہندی اے۔

اپو دنیا اپو دی کلکتے دی زندگی توں شروع ہندی اے۔ اپو اتھے اک کلرک لگا ہویا اے۔ اوہ اک لکھاری بننا چاہندا اے۔ اوہ اپنے دوست پلو نال اس دے پنڈ اس دی اک رشتے دار کڑی ارپنا دے ویاہ اُتے جاندا اے۔ ویاہ والے دن پتہ لگدا اے کہ منڈے وچ کوئی دماغی نقص اے اتے اس نال ارپنا دا ویاہ نہیں کیتا جا سکدا۔ اپنے دوست دے کہن اُتے اپو اس نال ویاہ کروا لیندا اے اتے اس نوں لے کے کلکتے آ جاندا اے۔ پر اس دی ویاہتا زندگی بہتا چر نہیں کڈھدی۔ ارپنا دی اپنے پہلے پتر نوں جم دندیاں موت ہو جاندی اے۔ غم وچ اپو اپنے پتر نوں اس دے نانکیاں کول چھڈّ کے زندگی توں سنیاس لے لیندا اے۔ اوہ پنج سالاں تک ہندوستان دے وکھ وکھ حصیاں وچ بھٹکدا پھردا اے۔ پلو اس نوں پھر لبھّ لیندا اے اتے اس نوں گھر واپس لے آؤندا اے۔

اس تریلڑی دی سادھارن جاپدی کہانی راہیں ریء، بناں کسے اچی سر دے، اک غریب بنگالی پروار دیاں دو پیڑھیاں دے جیون دیاں کٹھنائیاں دا بیان باخوبی نال کردا اے۔ اک بنگالی پروار اُتے مرتکز ایہناں فلماں راہیں ناظرین نوں ہندوستان دے پنڈاں اتے شہراں وچ سادھارن لوکاں دے جیون دی حقیقت دے فلسفہ ہندے ہن اتے ایہناں وچ دکھائی گئی حقیقت وپاری ہندی سنیما وچ دکھائی جاندی حقیقت توں بالکل وکھری اے۔ رائے اس حقیقت نوں کنے طاقتور ڈھنگ نال دکھاؤندا اے، اس گل دی سمجھ سانوں فلم نقاد رچرڈ پھلپس دے ایہناں شبداں توں ملدی اے:

… اپو دنیا وچلے امٹّ چھاپ چھڈن والے کئی پلاں وچ اک پل اوہ اے جدوں اپو نوکری لئی اک چھوٹی فیکٹری دے منیجر کول انٹرویو لئی جاندا اے۔ نوکری کاہدی اے؟ کھانے دیاں چھوٹیاں شیشیاں اُتے ہتھ نال لیبل لکھن دی۔ انٹرویو ہندی اے اتے اپو نوں کم والے کمرے وچ لجایا جاندا اے جو کہ اک ہنھیرے اتے گندے نرک ورگے کھڈے توں ودھ کجھ نہیں۔ کوئی بول نہیں بولیا جاندا اتے نہ ہی کیمرہ کوئی حرکت کردا اے۔ اک کامے دی کھالھی نگاہ ڈائلاگ دے ہزار شبداں توں کتے ودھ کہہ جاندی اے، اس روح دا نعش کرن والی نوکری بارے ہی نہیں، سگوں اس سسٹم بارے وی جو اس طرحاں دی درسمت پیدا کردا اے۔ (26)

پھلپس مطابق اس تریلڑی دی سبھ توں وڈی طاقت ایہہ اے کہ ایہناں فلماں دے پاتراں وچ آشا دی چنگ کدے نہیں مردی۔ اس دے اپنے شبداں وچ:

ایہناں فلماں دی مہانتا، سرودی سنمیٹوگراپھی، ایکٹراں دی اداکاری دی امان داری اتے روی شنکر دے شدت بھرپور سنگیت کرکے نہیں اے، سگوں ایہہ رائے دے یونیورسل تھیماں اتے انتریوی آشاواد کرکے اے۔ تریلڑی وچلے اسادھارن دکھانتاں، اتے اجیاے دکھانت بہت ہن، دے باو جود رائے ہمیشاں امید دی کرن دکھاؤندا اے کہ اس دے کرداراں ساہمنے درپیش کنیاں مشکلاں دے باو جود اک دوسرے دا خیال رکھن والے اصلی انسانی رشتے ساریاں اؤکھیائیاں اُتے جت حاصل کر لینگے۔ (27)

پاتھیر پنچلی وانگ اپراجیتو اتے اپو دنیا نوں وی قومانتری پدھر اُتے کئی انعام ملے۔ اپراجیتو نوں 1957 وچ وینس فلم پھیسٹیول وچ دنیا دی سبھ توں ودھیا فیچر فلم ہون لئی گولڈن لائن اوارڈ دتا گیا اتے امریکہ وچ سیلزنکّ گولڈن ٹراپھی ملی۔ 1959 وچ بنی اپو دنیا نوں اس سال بھارت دے صدر ولوں گولڈ میڈل دتا گیا۔ سن 1960 وچ لنڈن فلم پھیسٹیول وچ سبھ توں ودھیا مولک اتے کلپناشیل فلم ہون دا خطاب دتا گیا۔ امریکہ دے نیشنل بورڈ آف رویؤ آف موشن پکچرز نے اس نوں اس سال دی سبھ توں ودھیا غیرملکی فلم ایلانیا۔ اس ہی سال اس نوں ایڈنبرا فلم پھیسٹیول وچ ڈپلوما آف میرٹ حاصل ہویا۔ (28)

اپراجیتو اتے اپو دنیا دے وچکار سن 1958 وچ بنائی فلم جلسہ گھر دا مکھ کردار اک جگیردار اے۔ سنگیت دا رسیا ایہہ جگیردار اکلا اک وڈی ساری حویلی وچ رہِ رہا اے۔ اک وقت سی جدوں اس دی جگیرداری دی شانوشوکت دا پورا جلوء سی پر حال ویلے وچ جگیرداری ڈھہڈھیری ہو رہی اے۔ بینکاں نے اس نوں ہور قرضہ دین توں انکار کر دتا اے۔ اس لئی ہن اس دے خرچے خاندانی گہنے ویچ کے چل راے ہن۔ ایہناں گہنیاں دا وی بسّ ہن آخری ڈبہ رہِ گیا اے۔ اس لئی دکھ دی گل ایہہ اے کہ پنڈ وچ نواں اٹھ رہا وپاری اتے سودخور بانیا گنگولی سنگیت دے سرپرست وجوں اس دی سرداری نوں چیلنج دے رہا اے۔ نتیجے وجوں اوہ آخری وار اک بہت وڈا سنگیت دا جلسہ کرواؤنا چاہندا اے اتے اس وچ پنڈ دے پتونتیا نوں سدّ کے ایہہ دکھاؤنا چاہندا اے کہ سنگیت دا اصلی سرپرست اتے پارکھو اوہ اے گنگولی نہیں۔ اس آخری جلسہ کرواؤن اُتے اوہ اپنی بچدی ساری پونجی لا دندا اے اتے اپنے آپ نوں دیوالیہ کر لیندا اے۔

اس فلم وچ رائے نے بنگال وچ ڈھہڈھیری ہندی جا رہی جگیرداری دا آسان پر باریک ڈھنگ نال تجزیہ کیتا اے۔ اس نے دکھایا اے کہ کس طرحاں بنگال دے بدلدے پینڈو سماج وچ جگیرداری دی تھاں سودخور اتے وپاری جماعت قائم ہو رہی اے۔ جگیرداراں ولوں سواری لئی رکھے ہاتھیاں دی شانوشوکت نوں نویں سودخور اتے وپاری جماعت دیاں کاراں دی دھوڑ مٹی دے امباراں نال ڈھکّ رہی اے۔ اتپل دتّ مطابق جلسہ گھر اک "شاہکار" فلم اے۔ اس فلم دا مکھ کردار - "اکلتا دا ماریا، شرابی، وڈی ساری حویلی وچ اکلا رہِ رہا جگیردار زندگی اتے اپنے دوسرے لوکاں توں ٹٹیا ہویا اے۔ جگیردار دے پیڑت چہرے اتے بربادی لکھی جاپدی اے جس دا گمان اس دے دیوالیئیپن دے برابر اے۔ اس فلم وچ بدل راے سماجی رشتیاں دا اتہاس اس طرحاں دی نشچتتا نال پکڑیا گیا اے جس طرحاں دی نشچتتا شیکسپیار دیاں لکھتاں وچ ملدی اے۔" (29) دتّ پاٹھکاں نوں ایہہ وی یاد دواؤندا اے کہ جس ویلے رائے جلسہ گھر وچ ہندوستان دی جگیرداری دیاں ڈگمگاؤندیاں حویلیاں دا چترن کر رہا سی، اس ویلے وپاری ہندی فلماں وچ جگیرداراں دی دیا اتے دیالتا دے سوہلے گائے جا راے سن۔

وہماں بھرماں نے بھارتی سماج نوں کافی مضبوطی نال جکڑیا ہویا اے۔ سن 1960 وچ اپنی فلم دیوی راہیں ستیاجیت رائے وہماں بھرماں دی اس جکڑ نوں گھوکھن سمجھن دا یتن کردا اے۔ فلم بنگالی ہندو پروار وچ اک نویں ویاہ کے آئی نونہہ دموآئی بارے اے جو پنڈ وچ اپنے سہرے پروار وچ رہِ رہی اے اتے اس دا پتی شہر وچ پڑھائی کر رہا اے۔ پنڈ وچ دموآئی دے سہرے توں بناں دموآئی دا جیٹھ، جیٹھانی اتے اوہناں دا 4-5 سال دا پتر کھوکھا رہِ رہا اے۔ کھوکھے دا اپنی ماں دے نالوں اپنی چاچی نال زیادہ پیار اے۔ دموآئی دا بہتا وقت اپنے سہرے دی سیوا اتے کھوکھے دی سنبھال وچ گزردا اے اتے اوہ شہر گئے اپنے پتی نال خطاں نال رابطہ رکھدی اے۔ اک رات دموآئی دے سہرے نوں سفنہ آؤندا اے کہ دموآئی کالی ماں دا اوتار اے۔ اوہ اٹھ کے دموآئی دے پیریں پے جاندا اے اتے اپنے وڈے پتر نوں وی دموآئی اگے متھا ٹیکن نوں کہندا اے۔ وڈا پتر بناں کوئی سوال پچھیاں دموآئی نوں دیوی منّ لیندا اے۔ سویر ہون اُتے دموآئی نوں پنڈ دے براہمن دی مدد نال پنڈ وچ کالی ماں دے اوتار وجوں اک دیوی دے طور اُتے قائم کر دتا جاندا اے۔ اک بہت ہی بیمار بچہ اس اگے لیاندا جاندا اے اتے جدوں بچے دے منہ وچ اس دے مندر دا چرنامت پایا جاندا اے تاں اوہ ٹھیک ہو جاندا اے۔ اس نال اس دے کرنی والی ہون دی گل سبھ پاسیں دھم جاندی اے اتے دور دور توں لکھاں دی گنتی وچ لوک اس دے فلسفہ کرن اتے بیمار بچیاں/لوکاں لئی چرنامت لین آ جاندے ہن۔ انت وچ اک دن دموآئی دے جیٹھ دا پتر کھوکھا بیمار ہو جاندا اے۔ اس نوں ڈاکٹر دے لے کے جان دی تھاں دموآئی دی گود وچ رکھ دتا جاندا اے۔ پر دیوی بنی دموآئی دے چرنامت نال کھوکھا ٹھیک نہیں ہندا اتے اس دی موت ہو جاندی اے۔ اس صدمے نوں نہ سہاردی ہوئی دموآئی پاگل ہو جاندی اے اتے دریا وچ چھال مار کے خدکشی کر لیندی اے۔

اس فلم راہیں رائے بہت سپشٹتا نال دکھاؤندا اے کہ اندھوشواساں دا پسار کس طرحاں ہندا اے۔ لوکاں دے مناں وچ پرانے مذہبی وشواساں دی ایڈی وڈی جکڑ اے کہ اوہ اک انسان نوں دیوتا قائم کیتے جان دے کم نوں بناں کوئی سوال کیتیاں قبول کر لیندے ہن۔ جے کوئی سوال کرن دی کوشش کردا اے تاں اس دے جواب وچ کوئی ثبوت دین دی لوڑ نہیں پیندی سگوں مذہبی گرنتھاں وچوں پڑھ کے سنائیاں گئیاں کجھ ٹوکاں سوال نوں مطلب ہین کرن لئی کافی ہندیاں ہن۔ فلم ایہہ دکھاؤن وچ کامیاب رہندی اے کہ اس طرحاں دے اندھوشواساں نوں پھیلاؤن وچ بھارتی سماج وچلی پترستا والی انتظام وی وڈا یوگدان پاؤندی اے۔ جے پروار دے مکھی پیؤ نے کہہ دتا کہ دموآئی اک دیوی اے تاں اس دا وڈا پتر بناں کوئی سوال کیتیاں اپنے پیؤ دی گل منّ لیندا اے کیونکہ ایہہ اس دا فرض اے اتے مجبوری وی کیونکہ پروار دی ساری طاقت پیؤ دے ہتھ وچ مرتکز اے۔ فلم توں ایہہ سنیہا وی بہت سپشٹتا نال ملدا اے کہ وہماں بھرماں اتے اندھوشواساں دے مکڑجال کارن نکلن والے ماڑے نتیجیاں دا وڈا کھامیازا سادھن-ہینن اتے ستا-وہونے لوک بھگتدے ہن۔ نویں قائم کیتی دیوی توں اپنے بچیاں دا علاج کرواؤن آؤن والے بہو گنتی لوک غریب ہن۔ پتری انتظام والے دموآئی دے پروار وچ کھوکھے، کھوکھے دی ماں اتے دموآئی کول بہت گھٹ طاقت اے۔ نتیجے وجوں کھوکھا اپنی جان گوا لیندا اے، اس دی ماں اپنا بیٹا کھوہ دندی اے اتے دموآئی توں پہلاں دیوی بنا کے اس دی انسانیت کھوہ لئی جاندی اے اتے انت وچ اوہ پاگل ہو کے اپنی جان گوا بہندی اے۔

اتپل دتّ دیوی نوں رائے دی اک انقلابی فلم مندا اے۔ اس مطابق، "بھارتی حوالہ وچ دیوی اک انقلابی فلم اے۔ ایہہ دھرم دی اس طرحاں دی سمجھ نوں چیلنج دندی اے، جس طرحاں دی سمجھ بھارتی پینڈو علاقیاں وچ صدیاں توں چلی آ رہی اے۔ ایہہ اس کالے جادو اتے سدھا حملہ اے، جس نوں اس دیش وچ ایشورتا سمجھیا جاندا اے۔ جے بھارتی ٹیلیوژن اُتے گنوار ڈھنگ نال بنائی رمائن اتے مہامبھارت دکھاؤن دی تھاں دیوی نوں وار وار دکھایا جاندا تاں ہو سکدا اے کہ سانوں اج ایدھیا وچ بانر فوج دیاں ہنسک اپدرتاواں بارے گل بات کرن دی لوڑ نہ پیندی"۔ (30)

ستیاجیت رائے نے بنگال دے پینڈو جیون دے نال نال بنگال دے شہری جیون نوں وی اپنیاں فلماں وچ پیش کیتا اے۔ شہری جیون بارے بنائیاں اس دیاں فلماں وچوں کجھ ہن: مہاننگر، پرتیدوندی، سیمابدھا (کمپنی لمٹڈ)، جنا ارانیا (دلال جاں مڈل مین)۔ پرتیدوندی، سیمابدھا اتے جنا ارانیا کلکتہ-تریلڑی دے طور اُتے جانیاں جاندیاں ہن اتے ایہہ ترتیب وار 1970, 1971 اتے 1975 وچ بنائیاں گئیاں سن اتے ایہہ فلماں اس ویلے دے کلکتے دے جیون نال متعلق ہن۔

ایہناں فلماں وچ ستیاجیت رائے 1960ویاں دے اخیر اُتے اتے 1970ویاں دے شروع دے کلکتے دے جیون نوں چترن اتے سمجھن دا یتن کردا اے۔ فلم پرتیدوندی دا مکھ کردار، سدھمطلب، اک بے روزگار نوجوان اے۔ اوہ نوکری لبھن لئی وکھ وکھ انٹرویواں اُتے جاندا اے پر کامیاب کتے وی نہیں ہندا۔ کلکتے توں باہر اک دریڈی تھاں اُتے اک دوائیاں دے سیلزمین دی نوکری مل رہی اے پر اوہ ایہہ نوکری کرنی نہیں چاہندا۔ پر ہولی ہولی اس نوں احساس ہونا شروع ہو جاندا اے کہ کلکتے وچ اس نوں نوکری نہیں ملیگی۔ ہن اس دے کول تن رستے ہن۔ اک اوہ اپنے چھوٹے نکسلائیٹ بھرا وانگ اس سسٹم نوں بدلن لئی جدوجہد کرے۔ پر اس کول نہ اجیہا کرن دا حونصلہ اے اتے نہ ہی اوہ اس لہر توں پوری طرحاں متاثر اے۔ دوسرا رستہ ایہہ اے کہ اوہ اپنی بھین وانگ اس بھرشٹ دنیا وچ کامیاب ہون لئی اپنے آپ نوں ویچے اتے سسٹم دا آگیاکار بنے۔ اس دی بھین نوکری کر رہی اے اتے اپنی نوکری اُتے ترقی کرن لئی اپنے حسن دی ورتوں کرن وچ اس نوں کوئی جھجک نہیں اے۔ پر سدھمطلب اجیہا کرن لئی وی تیار نہیں۔ اس کول تیسرا رستہ ایہہ اے کہ اوہ دریڈی تھاں اُتے دوائیاں دی سیلزمین دی نوکری لے لوے۔ اخیر وچ اوہ ایہہ نوکری لین دا فیصلہ کردا اے۔

فلم سیمابدھا (کمپنی لمٹڈ) پکھے بناؤن والی اک کمپنی دے نوجوان مارکیٹنگ منیجر دی کم دی زندگی اُتے مشتمل اے۔ اس نوجوان کول کم تاں اے پر اس نوں ترقی چاہیدی اے۔ ایہہ ترقی لین لئی اس نوں اپنی امان داری داء اُتے لاؤنی پیندی اے۔ فلم دے اخیر اُتے اوہ ترقی کر اچا عہدہ تاں حاصل کر لیندا اے پر اک انسان دے طور اُتے ہیٹھاں ڈگ جاندا اے۔

فلم جنا-ارانیا دا مکھ پاتر سومناتھ ناں دا اک بے روزگار نوجوان اے۔ اوہ کم لبھن لئی ارضیا دندا اے۔ پر جدوں اس نوں پتہ چلدا اے کہ نوکری دیاں 10 آسامیاں لئی اک لکھ عرضیاں آئیاں ہن تاں اس نوں احساس ہندا اے کہ نوکری ملن دی کوئی سمبھاونا نہیں اے۔ اوہ کمیشن ایجنٹ (دلال) دے روپ وچ اپنی بزنس شروع کر لیندا اے۔ اس دا کم آرڈر لینے اتے ملے ہوئے آرڈراں دی تکمیل لئی مال سپلائی کرنا اتے اپنا کمیشن کماؤنا اے۔ ایہہ مال کجھ وی ہو سکدا اے - اس دے استاد دے کہن مطابق اک نکی جہی سوئی توں لے کے ہاتھی تک۔ پر بزنس وچ پوری طرحاں کھبھّ جان اُتے سومناتھ نوں علم ہندا اے کہ مال دا مطلب سوئی توں لے کے ہاتھی تک ہی محدود نہیں اس دا مطلب انسان دی دلالی وی ہو سکدا اے۔ فلم دے اخیر اُتے اک وڈی ملّ دا افسر اس نوں اک وڈا آرڈر دین لئی تیار اے۔ پر ایہہ آرڈر اس نوں تاں ہی مل سکدا اے جے اوہ افسر دی رات رنگین بناؤن لئی کڑی سپلائی کرے۔ بے شکّ سومناتھ پہلاں ایہہ کرن توں جھجکدا اے پر سماں آؤن اُتے اس آرڈر نوں وی پورا کر دندا اے۔ اُتے حالت کجھ اس طرحاں دے بندے ہن کہ اس ولوں افسر نوں سپلائی کیتی جان والی کڑی اس دے دوست دی بھین ہندی اے جو اپنی غریبی توں تنگ آ کے نویں نویں اس دھندے وچ آئی اے۔

ایہناں تناں فلماں راہیں رائے کلکتے دے اس ویلے دے بھرشٹ جیون، معاشی مندحالی، سیاسی اتے کارپوریٹ دنیا دی ااخلاقیات، تہذیبی گراوٹ نوں ناظرین دے ساہمنے لیاؤندا اے۔ ایہناں فلماں توں ایہہ اشارہ واضع ملدا اے کہ اس سماج وچ ایماندار انسان لئی کوئی تھاں نہیں۔ جے اک انسان نے اس جیون وچ رہنا اتے کامیاب ہونا اے تاں اس نوں بھرشٹ بننا پویگا۔ فلم جنا ارانیا بارے گل بات کردیاں رائے اس ویلے دی اپنی حالت بارے انجھ دسدا اے، "مینوں سبھ پاسے بھرشٹاچار، گھور بھرشٹاچار نظر آ رہا سی۔ اتے میں محسوس کردا سی کہ اس دا کوئی حل نہیں۔" (31)
ایہناں فلماں وچ ایہہ گل وی ابھر کے ساہمنے آؤندی اے کہ کلکتے دے سماج وچ ودھ راے اس بھرشٹاچار دا کارن ویکتیاں دی نجی کمزوری نہیں سگوں اوہناں دا بھرشٹ ہونا سماجی تانیبانے دی دین اے۔ فلم سیمابدھّ (کمپنی لمٹڈ) وچ وکھائی گئے کارپوریٹ کلچر وچ مکھ زور انفرادی کامیابی اُتے دتا جاندا اے کسے ہور چنگی قدر قیمت اُتے نہیں۔ نتیجے وجوں اس فلم دا مکھ پاتر اپنی انفرادی کامیابی لئی اوہ کجھ کرن لئی تیار ہو جاندا اے جو اس نوں وڈا عہدہ تاں دوا دندا اے پر اس نوں اس دیاں اپنیاں اکھاں اگے بونا کر دندا اے۔ اس پاتر دی اجیہی حالت اُتے ٹپنی کردا ہویا رائے کہندا اے،
یقینی طور اُتے ایہہ سسٹم ہی اے جو اس نوں اس طرحاں دا بناؤندا اے جس طرحاں دا اوہ اے۔ اوہ اک بیوروکریٹک اتے وپاری مشین دا پرزہ اے، جس وچ اک انسان دی اپنی ہوند دی کوئی تھاں نہیں۔ جے تسیں سماج وچ رہنا چاہندے ہو تاں تسیں بہت چھیتی اس سماج دے پیٹرن دا انگ بن جاندے ہو اتے اوہ تہانوں اوہ کجھ بنا دندا اے جو شاید تسیں پہلاں نہیں ہندے۔ اس آدمی دے دو پاسے ہن: اک پاسے اس دیاں اپنیاں نجی بھاوناواں ہن اتے اس دی ضمیر اے۔ پر سسٹم اس نوں ایہناں نوں تلانزلی دین لئی مجبور کردا اے اتے صرف اپنی سرکھیا اتے ترقی واسطے سوعدہ لئی کہندا اے۔ (32)
اس ہی طرحاں فلم جنا ارانیا (دلال) وچ دکھایا گیا اے۔ دلالی دا بزنس کرنا شروع کرن توں پہلاں اس فلم دا مکھ پاتر سومناتھ اک عامَ اتے ایماندار آدمی اے۔ پر دلالی دا کاروبار اتے اس کاروبار دا سبھیاچار ہولی ہولی اس دے کردار نوں اک اجیہی نوان اُتے لے جاندا اے کہ اوہ اپنے دوست دی بھین دی دلالی کرن لئی وی تیار ہو جاندا اے۔ اک دلال توں دلا بنن دی عمل دا تجزیہ جس سوکھمتا نال اس فلم وچ دکھایا گیا اے اس طرحاں دا تجزیہ ہن تک بنی کسے ہور بھارتی فلم وچ دیکھن نوں نہیں ملدا۔
ستیاجیت رائے دے آلوچکاں دی اک عامَ دھارنا اے کہ اس دیاں فلماں وچ ہم عصر سیاست بارے سدھی ٹپنی نہیں ہندی اتے بے شکّ کئی فلماں وچ ہم عصر سیاست دیاں خامیاں ول گجھا اشارہ ضرور ہندا اے۔ رائے دے اپنے شبداں وچ، اس دیاں فلماں وچ "انقلاب ول اشارہ ضرور ہندا اے۔۔.۔ (کئی فلماں وچ) ایہہ بھاونا ہندی اے کہ جس طرحاں دیاں حالات ہن، اس طرحاں دیاں حالات لمی دیر تک نہیں چل سکدیاں۔" (33) پر 1980 وچ بنی فلم ہیرک راجر دیسے (ہیریاں دا دیش جاں ہیریاں دے راجے دا دیش) اس پکھ توں بالکل وکھری فلم اے۔ اس فلم وچ رائے نے کھلھےعام دکھایا اے کہ جہڑا راج لوکاں دی بھلائی لئی کم نہیں کردا، اس راج نوں مزدوراں اتے کساناں ولوں اکٹھے ہو کے بدل دینا چاہیدا اے۔ تاں ہی اتپل دتّ اس فلم نوں شریام روپ وچ "اک سیاسی فلم" مندا اے۔ (34)
ہیرک راجر دیسے اک پری کہانی دے طور اُتے پیش کیتی گئی فلم اے۔ ہیریاں دیاں کھاناں والے دیش وچ کھاناں وچ کم کرن والے مزدوراں نوں اوہناں دی محنت دا پورا ملّ نہیں ملدا اتے کساناں نوں سرکار دا ٹیکس بھرن لئی بھکھے رہنا پیندا اے۔ گائکاں نوں اپنی مرضی دے گیت گاؤن دی کھلھ نہیں اتے استاداں نوں اپنی مرضی دا پڑھاؤن دی۔ راجے دے وزیر اس دے جی حضوریئے ہن۔ اوہ ہر گل وچ راجے دی ہاں وچ ہاں ملاؤندے ہن اتے اس دے عوض وچ ہیریاں دے ہار (دیش دی دولت وچوں اپنا حصہ) حاصل کرکے خوش ہندے ہن۔ راجے دے مکھ سائنسدان نے اک اجیہا ڈھنگ لبھّ لیا اے جس راہیں لوکاں دے دماغ صاف (برین واش) کیتے جا سکدے ہن اتے لوکاں دے دماغاں وچ اوہ گلاں بھریاں جا سکدیاں ہن جو راجا چااے۔ راج-شاعر سائنسدان نوں راجے دا جسگان کردیاں کویتاواں لکھ دندا اے جو سائنسدان لوکاں دے دماغاں وچ بھر دندا اے۔ نتیجے وجوں مزدور اتے کسان ادھبھکھے رہِ کے راجے لئی کم کردے ہن اتے راجے دے گن گاؤندے رہندے ہن۔ راجا بڑے مان نال کہندا اے کہ "ہیریاں دے دیش دا راجا (اپنی پرجا نوں) ماردا نہیں، اس نوں جیلھاں دی لوڑ نہیں، اوہ لوکاں نوں برچھیاں اُتے نہیں ٹنگدا اتے نہ ہی لوکاں نوں زندہ جلاؤندا اے۔ اس دے دیش وچ تاں اک ہی سزا ہے- (برین واشنگ)"۔ مستقبل وچ اپجن والی بغاوت نوں ختم کرن لئی اوہ سکول بند کر دندا اے اتے کتاباں ساڑ دندا اے کیونکہ اس دا یقین اے کہ علم لوکاں نوں چنگے اتے ماڑے وچ فرق کرن دی فکر دندا اے، لوکاں نوں بغاوت کرن لئی اکساؤندا اے۔
اس طرحاں لوکاں دی برینواشنگ کرکے راجا اپنے راج نوں ہنسا دا سہارا لئے بناں چلاؤن وچ کامیاب رہندا اے۔ پر ایہہ کامیابی ہمیشاں نہیں رہندی۔ اس دیش دا اک استاد برین واشنگ ہون توں پہلاں دیش توں باہر نسّ جاندا اے اتے اپنے پڑھائے بچیاں نوں ایہہ سندیش دندا اے کہ اوہ اس ولوں دتے علم نوں نہ بھلن۔ بچے اپنے استاد دے سبق نوں یاد رکھدے ہن کہ "جے راجا اپنی پرجا دا دشمن بن جاوے تاں حالت بہت خطرناک بن جاندے ہن۔ انسان کڑکدی بجلی توں ڈردا اے پر راجے دا غصہ (کڑکدی بجلی توں) زیادہ خطرناک ہندا اے۔ بجلی اک تھاں ڈگدی اے، پر راجے دا غصہ بہت سارے لوکاں دی زندگی برباد کردا اے۔۔.۔ اس لئی جے لوکاں نے مرنا ہی اے تاں راجے دا حکم مندیاں مرن دی تھاں (لڑدیاں مرنا چاہیدا اے)۔" اک گلوکار برینواش ہون توں انکار کر دندا اے اتے گاؤندا اے، "دیکھو کنے عجیب دن آ گئے ہن، اک بھلے انسان نوں ٹٹے گھراں وچ رہنا پے رہا اے جدوں کہ ظالم سنگھاسن اُتے بیٹھا اے۔" ایہہ استاد اپنے طالب علماں دی مدد نال مزدوراں اتے کساناں نوں جتھیبند کردا اے جو انت وچ ہیریاں دے راجے دے دمن بھرپور راج دا خاتمہ کر دندے ہن۔
اس طرحاں اس فلم وچ ستیاجیت رائے حاکماں ولوں لوکاں نوں کنٹرول وچ رکھن دے نویں ڈھنگاں دا بھیت کھولھدا اے۔ اوہ دکھاؤندا اے کہ سماج وچ علم، تعلیم اتے تکنولوجی دی کنی اہمیت اے۔ حاکم لوکاں دی ارضا مندی، خلاف اتے بغاوت نوں کنٹرول کرن لئی کس طرحاں علم، تعلیم اتے تکنولوجی دی ورتوں کردے ہن۔ سماج وچ لوک گھولاں اتے جدوجہداں نوں جتھیبند کرن لئی علم، تعلیم اتے تکنولوجی نوں حاکماں دے شکنجے 'چوں آزاد کراؤنا کنا ضروری اے۔ اج دنیا بھر وچ اطلاع، کمیونیکیشن اتے تکنولوجی دا جس طرحاں دا سلسلہ پیدا ہو چکا اے اتے غالب دھراں جس طرحاں اس سلسلے دی ورتوں کردیاں ہن، اس نوں دیکھدیاں اسیں ایہہ کہہ سکدے ہاں کہ اس فلم دی اج وی انی پرسنگکتا اے جنی ساڈھے 4 دہاکے پہلاں سی جدوں رائے نے ایہہ فلم بنائی سی۔
1977 وچ بنائی گئی فلم شطرنج کے کھلاڑی رائے دی پہلی ہندی فلم سی جو منشی پریم چند دی اس ہی ناں دی کہانی اُتے آدھارتِ اے۔ اس وچ سن 1856 وچ ایسٹ انڈیا کمپنی ولوں اودھ راج نوں اپنے قبضے وچ لین دی تریخی گھٹنا نونں پھلمایا گیا اے۔
اس فلم دے مکھ پاتر اودھ دے دو نواب/جگیردار ہن جو اپنا سارا سماں شطرنج کھیڈن وچ بتاؤندے ہن۔ اوہناں نوں اپنے گھر اتے راج دے کسے وی کم وچ دلچسپی نہیں۔ اودھ دا سلطان نواب واجد علی خان اپنا زیادہ وقت نماز پڑھن، اپنیاں 400 رکھیلاں دے ساتھ وچ آنند مانن، پتنگ اڈاؤن اتے شئرو شاعری کرن وچ گزاردا اے۔ اس نوں راجحصہ چلاؤن وچ کوئی دلچسپی نہیں۔ اودھ دے عامَ لوک پھر وی اس نوں پیار کردے ہن اتے اوہناں نوں سلطان خلاف کوئی شکایت نہیں۔ اوہ وی اپنا سماں ککڑاں اتے بھیڈوآں دیاں لڑائیاں دا تماشہ دیکھدے ہوئے گزاردے ہن۔
اوپری نظرے دیکھیاں ہر پاسے آنند منگل جاپدا اے۔ پر ایہہ سچائی نہیں، کیونکہ اس طرحاں دے ماحول وچ کمپنی بہادر (ایسٹ انڈیا کمپنی) اودھ نوں ہڑپن دے منصوبے بنا رہی اے۔ اوہ اودھ نال کیتے عہدنامے وچ موریاں لبھّ رہی اے تاں کہ اس عہدنامے توں مکریا جا سکے اتے اودھ نوں "چیری" وانگ توڑ کے اپنے منہ وچ پایا جا سکے۔
اخیر 7 فروری 1856 نوں کمپنی بہادر بناں کوئی گولی چلایاں اودھ نوں اپنے ماتحت کرن وچ کامیاب ہو جاندی اے۔ کسے پاسے کوئی خلاف نہیں ہندا، کوئی سوال نہیں پچھیا جاندا۔ صرف اک 13-14 سالاں دا منڈا سوال کردا اے کہ اودھ اُتے انگریزاں دا راج ہو گیا پر کتے کوئی گولی نہیں چلی۔
اس فلم وچ رائے نرہیرو بنے بناں اک پاسے اس ویلے دے ہندوستانی حاکماں، نواباں اتے امیرزادیاں وچ آئی گراوٹ دا چترن کردا اے اتے دوسرے پاسے ایسٹ انڈیا کمپنی دیاں چھاتر سکیماں دیاں وکھ وکھ تہیاں نوں کھولھدا اے۔ فلم ہندوستان دے اتہاس دے اک خاص ویلے بارے جانکاری دین دے نال نال سانوں اج دے سمیاں بارے وی اہم سنیہا دندی اے۔ سانوں پہلا سنیہا ایہہ ملدا اے کہ جے عامَ لوک اپنے دیش دی سیاست توں اداسین رہنگے، اپنے لیڈراں توں کوئی جواب دیہی نہیں منگنگے تاں لیڈر اپنیاں کمزوریاں کارن جاں اپنے ہتاں لئی کسے کول وی دیش نوں ہار دینگے جاں ویچ دینگے۔ دوسرا اہم سنیہا سانوں کارپوریشناں دے رول بارے ملدا اے۔ اس فلم وچ جس طرحاں ایسٹ انڈیا کمپنی دے رول دا تجزیہ کیتا گیا اے اس توں سانوں اج دیاں کارپوریشناں بارے کافی کجھ سکھن نوں مل سکدا اے۔ اس فلم وچ دکھایا گیا اے کہ ایسٹ انڈیا کمپنی دا مکھ مقصد اودھ نوں اپنے راج وچ شامل کرنا اے۔ اجیہا کرن لئی اوہ کوئی وی ڈھنگ ورتن لئی تیار اے۔ اس نوں اپنے ولوں کیتے عہدنامیاں دی کوئی پرواہ نہیں۔ جے اس دے کیتے عہدنامے اس دے مقصد دے راہ وچ رکاوٹ بندے ہن تاں اوہ اوہناں نوں توڑ کے اپنی پسند دے نویں عہدنامے بناؤن لئی تیار اے۔ اپنے نویں عہدنامیاں اُتے دستخط کرواؤن لئی جے اس نوں طاقت دی ورتوں کرن دی وی لوڑ ہووے تاں اوہ اجیہا کرن لئی تیار اے۔ اپنے کارجاں نوں صحیح سدھ کرن لئی اوہ اودھ دے سلطان اپر پرجا دی بھلائی نوں انگولیاں کرن دا الزام لاوندی اے پر عامَ پرجا دی بھلائی اس دا مقصد نہیں۔
اجوکیاں کارپوریشناں وی کجھ اس طرحاں ہی ورتائ کردیاں ہن۔ اوہناں دا مقصد ساری دنیا نوں اپنے شیئرہولڈراں دے راج دے ماتحت لیاؤنا اے۔ اجیہا کرن لئی اوہ ہر روز کئی عہدنامے کردیاں ہن اتے کئی عہدنامے توڑدیاں ہن۔ اوہناں دا مکھ مقصد اپنے شیئرہولڈراں دی سیوا کرنا اے عامَ لوکاں دی نہیں۔ بے شکّ اپنے اصلی مقصداں نوں لکاؤن لئی اوہ "ذمہ وار کارپوریشناں" ورگی بولی ورت کے عامَ لوکاں دی بھلائی دی گل وی کردیاں رہندیاں ہن۔

سدرفتار رائے ولوں ہندی وچ بنائی دوسری فلم اے۔ ایہہ وی پریمچند دی کہانی اُتے مشتمل اے۔ ٹیلیوژن لئی بنائی اس چھوٹی فلم وچ رائے ہندوستان دے صدیاں پرانے جاتپات پربندھ دی اک دل-کمباؤُ تصویر پیش کردا اے۔ فلم دا مکھ پاتر دکھیا، اک دلت اے۔ دکھیئے نے اپنی دھی دی منگنی لئی شبھ اوسر کڈھواؤن لئی پنڈ دے براہمن گھاسیرام توں گھر وچ پوجا دی رسم کرواؤنی اے۔ اس مقصد لئی اوہ براہمن نوں اپنے گھر سدن لئی اس دے گھر جاندا اے۔ براہمن اس دے گھر آئے دا فائدہ لین لئی پہلاں اس نوں وہڑھا صاف کرن لئی کہندا اے، پھر اک اندر توں دوسرے اندر توڑی ڈھون لئی کہندا اے اتے انت وچ اس نوں اک بہت وڈا اتے سخت لکڑ دا مڈھ پاڑن لئی کہندا اے۔ دکھیا بیمار اٹھیا اے اتے اس نے سویر دا کجھ وی نہیں کھادھا۔ پر اوہ براہمن ولوں کرن لئی دتی بیگار توں نانہہ نہیں کر سکدا کیونکہ اس دی جات دے لوک صدیاں توں براہمناں دیاں بیگاراں کردے آئے ہن۔ دکھیا سخت دھپّ وچ لکڑ دے مڈھ نوں پاڑن لئی پورا تان لا دندا اے۔ پر بیماری نال ہوئی کمزوری توں پیڑت اتے بھکھا ہون دے باو جود اینا زور لا کے کم کرن نال اس دی اتھے موت ہو جاندی اے۔

اس فلم راہیں ساڈے ساہمنے جاتپات دے دو پہلو بہت ہی خوبصورتی نال اجاگر ہندے ہن۔ سبھ توں پہلی گل تاں ایہہ ساہمنے آؤندی اے کہ جاتپات پربندھ اچیاں ذاتیاں ولوں دلت مزدوراں دے استحصال کرن لئی ورتیا جانا والا اک وڈا ہتھیار اے۔ جدوں براہمن گھاسیرام اپنی گھروالی نوں کہندا اے کہ جے دکھیئے دی تھاں ایہہ کم کرن لئی کسے ہور مزدور نوں سدنا ہندا اے تاں سانوں اس نوں اک روپیہ مزدوری دینی پینی سی۔ ایہہ اک ڈائلاگ واضع کر دندا اے کہ زاتپات پربندھ راہیں اچیاں ذاتیاں نے صدیاں توں دلتاں دی مزدوری نوں اپنے نام کروایا ہویا اے۔

اس فلم راہیں جاتپات دا دوسرا پہلو جو ساڈے ساہمنے آؤندا اے اوہ اے جاتپات کارن دلتاں نوں انسان نہ سمجھیا جانا۔ ستیاجیت رائے دی جیونی لکھن والے اینڈریو روبنسن مطابق ایہہ فلم دکھاؤندی اے کہ اس فلم دا مکھ پاتر دلت دکھیا اتے اس دی گھروالی جھریا "انانسانی حالتاں وچ منکھاں وانگ" جیؤن لئی جدوجہد کر راے ہن۔ پر فلم وچ درشک ساہمنے ایہہ سچ وار وار اجاگر ہندا اے کہ اوہ اس سماج وچ منکھاں وانگ نہیں جی سکدے۔ دکھیئے دی موت توں بعد پنڈ دے دوسرے دلت دکھیئے دی موت اُتے غصے ہون کارن اس دی لاش نوں چکن توں انکار کر دندے ہن۔ براہمن گھاسیرام دکھیئے دی لاش نوں ہتھ نہیں لا سکدا کیونکہ اجیہا کرن نال اوہ بھٹیا جاویگا۔ اس حالت وچ جس ڈھنگ نال اوہ رات دے ہنھیرے وچ دکھیئے دی لاش دی لتّ نوں رسی بنّ کے اس نوں گھسیٹ کے شمشان گھاٹ تک لے کے جاندا اے، اس توں ایہہ گل بڑے بھیانک ڈھنگ نال اجاگر ہندی اے کہ جیونا تاں کی، جاتپات والے بھارتی سماج وچ دلت منکھاں وانگ مر وی نہیں سکدے۔ فلم دا ایہہ آخری مورت ناظرین نوں سن کر دندا اے اتے اوہناں دے مناں اتے جاتپات دے گھناؤنیپن دی امٹّ چھاپ چھڈّ جاندا اے۔

سن 1989 وچ بنائی گئی فلم گنشترو (جنتا دا دشمن) ناروے دے ناٹک کار ہینرک ابسن دے ناٹک "اینمی آف دا پیپل' اُتے مشتمل اے۔ 1820 وچ لکھے گئے اس ناٹک دی کہانی نوں رائے نے 1980ویاں دے ہندوستان دیاں حالتاں دے مطابق ڈھالیا اے۔ فلم وچ اک فرضی شہر چندیپر دے ڈاکٹر نوں پتہ لگدا اے کہ دھرتی ہیٹھلے سیوریج دی پائیپ پھٹن کارن مقامی مندر دا پانی پرآلودہ ہو گیا اے۔ ایہہ پرآلودہ پانی مندر جان والے عقیدت منداں ولوں چرنامت دے طور اُتے پیتا جا رہا اے۔ نتیجے وجوں شہر وچ پیلیئے (جانڈس) دی بیماری دے کیس ساہمنے آ راے ہن۔ اس حالت بارے جے کجھ نہ کیتا گیا تاں شہر وچ پیلیئے دی مہانماری پھیلن دا خطرہ اے۔ اس لئی ڈاکٹر دا سجھاء اے کہ لوکاں نوں اس آلودگی بارے چھیتی توں چھیتی سوچت کیتا جاوے، شہر دی سرکار دھرتی ہیٹھلے پھٹے پائیپ دی مرمت کرے اتے جنا چر تک ایہہ مرمت مکمل نہیں ہندی انی دیر تک مندر نوں بند کر دتا جاوے۔

ڈاکٹر دے اس سجھاء دا مندر دے مالک، شہر دی میونسپیلٹی دے چیئرمین اتے عقیدت منداں ولوں پرزور خلاف ہونا شروع ہو جاندا اے۔ مندر دا مالک اپنے مذہبی وشواساں دے بنیاد اُتے کہندا اے کہ مندر دا 'چرنامت' کدے پرآلودہ ہو ہی نہیں سکدا۔ ڈاکٹر مندر دے پانی نوں پرآلودہ کہہ کے اس دے اتے مندر دے عقیدت منداں دے مذہبی وشواساں نوں ٹھیس پہنچا رہا اے۔ مذہبی وشواساں دے نال نال اس نوں اس گل دا وی فکر اے کہ جے مندر بند کر دتا گیا تاں مندر نوں ہر روز لکھاں دے حساب نال چڑھن والے چڑھاوے دا نقصان جرنا پویگا۔ میونسپیلٹی دے چیئرمین نوں اس گل دا فکر اے کہ پھٹے ہوئے پائیپ دی مرمت کرن لئی میونسپیلٹی نوں وڈا خرچ کرنا پویگا۔ اس دے نال ہی اس نوں ایہہ وی فکر اے کہ ہر روز وڈی گنتی وچ باہرلیاں تھانواں توں عقیدت مند مندر دے درشناں لئی آؤندے ہن، اتے شہر دی ٹورسٹ انڈسٹری دی ترقی وچ حصہ پاؤندے ہن۔ جے مندر بند ہو گیا تاں شہر دے وپاری ہتاں نوں نقصان پہنچیگا۔ ایہناں کارناں کرکے شہر وچ ڈاکٹر دے سجھاء دا وڈا خلاف ہندا اے اتے اس نوں 'جنتا دا دشمن' گردان دتا جاندا اے۔

گنشترو مذہبی اندھ وشواساں اتے ترک دے خلاف نوں ابھار کے ساہمنے لیاؤندی اے۔ اس وچ ایہہ وی دکھایا گیا اے کہ کس طرحاں سماج دیاں ہور ستادھاری دھراں - سیاسی لیڈر، وپاری، میڈیا- آدی اپنے اپنے ہتاں کارن مذہبی لیڈراں نال مل کے کم کردے ہن۔ نتیجے وجوں اندھوشواساں خلاف ترک اتے سائنس دی گل کرن والے لوکاں نوں اک وڈی قیمت چکاؤنی پیندی اے۔ فلم ایہہ وی واضع کردی اے کہ اندھوشواساں نال بھرے ہوئے سماج وچ ترک اتے سائنس دی گل کسے وی انسان ولوں اکلیاں انفرادی پدھر اُتے نہیں کیتی جا سکدی۔ اجیہی گل سماج وچ اک مضبوط پروگریسو لہر دی اساری نال ہی کیتی جا سکدی اے۔

شطرنج کے کھلاڑی اتے سدرفتار نوں چھڈّ کے رائے دیاں ساریاں فلماں بنگالی وچ ہن۔ اپنیاں فلماں وچ اس نے بنگال دے جیون دے وکھ وکھ پہلوآں دا چترن اتے تجزیہ کیتا اے۔ اوہ بنگال دے جیون نوں باریکی نال گھوکھ کے سمچی دنیا نوں دیکھن اتے سمجھن دا یتن کردا اے۔ اس لئی کئی ودواناں نے اس دی اس پہنچ دی "تریل دے تپکے وچ ساگر" دیکھن نال تلنا کیتی اے۔ اپنیاں فلماں دے موضوع چنن ویلے اس دی ہمیشاں ایہہ کوشش ہندی سی کہ اوہ اپنے آپ نوں دہرائے نہ۔ نتیجے وجوں اس دیاں فلماں دے موضوعاں دا گھیرا کافی موکلا اے۔ اس دیاں فلماں دے موضوع بنگال دے بھوت، حال، پینڈو اتے شہری جیون نال متعلق ہن اتے ایہناں موضوعاں بارے اس نے چار دہاکیاں دے قریب لگاتار فلماں بنائیاں ہن۔ اس لئی اس دیاں فلماں بنگال دے جیون نوں سمجھن اتے جانن دا اک وڈملاّ خزانہ ہن۔

اپنیاں فلماں وچ رائے زندگی نوں دیکھن لئی اک مانووادی اتے حقیقت پسند پہنچ اپناؤندا اے۔ اس دی دلچسپی کسے اک پاتر دے نجی گن جاں اوگن دیکھن وچ نہیں سگوں اوہناں سماجی طاقتاں نوں سمجھن وچ اے جہڑیاں طاقتاں اس پاتر نوں گھڑن وچ یوگدان پاؤندیاں ہن۔ اس دے اپنے شبداں وچ "کھلہیرو اس نوں بور" کردے ہن۔ (35) اس لئی اوہ اپنے پاتراں نوں ہمدردی نال چتردا اے اتے اس دیاں فلماں وچ کوئی کھلہیرو جاں ہیرو نظر نہیں آؤندا۔ سماجی سروکاراں دے سنمے لئی اس گل دی بہت اہمیت اے کیونکہ جدوں کسے فلم جاں کلاکرت وچ کسے اک پاتر نوں کھلہیرو بنا کے پیش کیتا جاندا اے تاں درشک نوں ایہہ سنیہا ملدا اے کہ سماج وچ جو کجھ برا ہو رہا اے اوہ اس پاتر دے ماڑے وطیرے کرکے اے۔ پاتر دے برے وطیرے نوں گھڑن والیاں سماجی، معاشی، سیاسی اتے تہذیبی طاقتاں درشک دے ساہمنے آؤن توں لکیاں رہندیاں ہن۔ کھلنائکاں دی پیشکاری توں پرہیز کرکے ستیاجیت رائے اپنیاں فلماں وچ ایہناں طاقتاں دی نشاندیہی کرن وچ کامیاب ہویا اے۔ ایرک بارناؤ اتے ایسّ کرشنامالک مطابق:

تریخی سچ نوں پیش کرن توں ٹالا وٹن اتے اس نوں دھندلا کرن لئی کھلہیرو (دی سرجنا) اک بہت پرانا طریقہ اے۔ رائے نے اپنیاں کلاکرتاں وچ اوہناں جٹل جگتاں دی چھانبین کیتی اے، جہڑیاں جگتاں ستھاپتی اپنے رتبے نوں مانتا دین اتے مضبوط کرن لئی ورتدی اے اتے جہناں راہیں حاکماں اتے پرجا وچ رضا مندی اتپن ہندی اے اتے جہڑیاں جگتاں اک لمے ویلے توں دوہاں دھراں دی سوجھ دا حصہ بنن توں دور رہیاں سن۔ (36)

ستیاجیت رائے اجہیاں فلماں تاں بنا سکیا کیونکہ اوہ ایہہ سمجھدا سی کہ اک فلمساز دا مقصد پیسہ کماؤنا اتے تڑک بھڑک والی ٹھاٹھدار زندگی جیؤنا نہیں سگوں اس دا کم سماج دے حقیقت نوں پیش کرنا اے تاکہ لوک اپنی زندگی دیاں کوڑیاں حقیقتاں نوں سمجھ سکن۔ اس دے نال ہی اس نوں اس گل دا یعقین سی کہ سچائی نال جڑے رہن والے کلاکاراں نوں ملن والے مان اعزاز پھوکی شانوشوکت نال جڑے ہوئے معناں سنماناں توں وکھرے ہندے ہن۔ اتھے میں رائے ولوں پہلیاں دو فلماں بناؤن توں بعد سن 1958 وچ لکھے اک لیکھ وچوں کجھ حصے سانجھے کرنا چاہندا، جہناں توں سانوں رائے دے ایہناں وچاراں بارے جانکاری ملدی اے۔ پرابلمز آف بنگالی پھلممیکرز (بنگالی فلمسازاں دیاں سمسیاواں) نامی اس لیکھ وچ رائے لکھدا اے:

سچ مچّ ہی گمبھیر، سماجی طور اُتے چیتن فلمساز لمے ویلے تک خیالی دنیا (پھینٹسی) وچ نہیں وچر سکدا۔ اس لئی ضروری ہو جاندا اے کہ اپنے ویلے دی سچائی دی چیلنج نوں قبول کرے، تتھاں نوں وچارے، اوہناں دی چھانبین کرے، اوہناں نوں سوکھمتا نال دیکھے اتے اس وچوں فلم بناؤن دی سامان چنے۔

ایہہ گل میں پورے بھروسے نال کہندا ہاں کیونکہ میں اپنے اساری جاے ڈھنگ نال اجیہا ہی کرن دی کوشش کر رہا ہاں، اتے میں اس توں جانیا اے کہ کئی وار سمجھوتہ نہ کرن دے وی فائدے ہندے ہن، اتے ہمیشاں اجیہا کرکے انسان نوں خوشی ملدی اے۔۔.۔

اج اسیں جس حالت دا ساہمنا کر راے ہاں، اوہ اس طرحاں اے: بنگال وچ کم کردے ہوئے نیتک اتے فنی طور اُتے ساڈی اجہیاں فلماں بناؤن دی ذمہ واری بندی اے، جہناں فلماں دیاں جڑھاں ساڈے صوبے دی مٹی نال جڑیاں ہون۔ دوسری گل ایہہ اے کہ اپنے ناظرین دے سبھاء اتے ساڈے کول موجود وسیلیاں نوں دیکھدے ہوئے، ساڈی اگلی ذمہ واری ایہہ بندی اے کہ اسیں آسان پہنچ اپنائیے۔ 'وڈیاں' کہانیاں اتے وڈے ستاریاں دی لوڑ نہیں۔ عوامی پدھر تک لوکاں تک پہنچن دی مسئلہ دا اس ویلے کوئی حل نہیں لبھیا جا سکدا، اتے ایہہ مسئلہ ساڈے نال اتنی دیر تک رہیگی، جنی دیر تک وڈی پدھر اُتے نرکھرتا (ان پڑھتا) رہیگی۔ جے سرل-پر-گمبھیر پہنچ مٹھی بھر انفرادی نردیشکاں تک محدود رہن دی بجائے اک لہر بن جاوے تاں ایہہ سمبھاونا اے کہ لوکاں دی رچی نوں بدلیا جا سکدا اے، جس کرکے اوہ پرانی رچی نوں ردّ کرکے نویں رچی نوں اپنا لین۔.۔

سانوں بہت جلدی لابھ ہون دی امید نہیں۔ نجی طور اُتے خوش قسمتی نال میریاں پہلیاں دو فلماں چنگیاں گئیاں ہن، پر جہڑی گل سچی ہی اہم اتے چاء والی اے، اوہ چھیتی ہون والا فائدہ نہیں، سگوں اس یعقین دی تائید اے جہڑا وچار اک کلاکار وجوں مینوں بہت پیارا اے: سچائی نال ویاہی ہوئی کلا اخیر وچ ضرور ہی اپنے انعام دواؤندی اے۔(37)

انت وچ ایہہ کیہا جا سکدا اے کہ ستیاجیت رائے نے وپاری ہندوستانی سنمے ولوں بنائیاں جاندیاں 'مسالہ' فلماں دے فارمولے توں ہٹویاں فلماں بنائیاں۔ ہندوستان دے حوالہ وچ اس نے قائم کیتا کہ کمیونیکیشن دے طاقتور مادھئم- فلماں- دا مقصد صرف لوکاں نوں حلقہ پھلکا منورنجن دے کے پیسے کماؤنا ہی نہیں اے سگوں اس زریعہ نوں زندگی نوں سمجھن اتے ودھیا بناؤن لئی ورتیا جا سکدا اے اتے ورتیا جانا چاہیدا اے۔l

----------
حوالے:

1. Robinson, Andrew (1989)۔ Satyajit Ray: The Inner Eye ۔ (p. 52) Berkley: University of California Press.
2. Ray, Bibekananda (2005)۔ Conscience Of The Race ۔ New Delhi: Publications Division, Ministry Of Information And Broadcasting, India. and Datta, Sangeeta (2002)۔ Shyam Benegal. London: British Film Institute.
3. ستیاجیت رائے دی زندگی بارے جانکاری اینڈریو روبنسن ولوں رائے دی لکھی جیونی 'ستیاجیت ریء: انر آئی'، ایرک بارناؤ اتے ایسّ کرشنامالک دی کتاب 'انڈین فلم' اتے ستیاجیت رائے دی کتاب 'اور پھلمز، دیئر پھلمز' وچوں لئی گئی اے۔ جتھے ایہناں وچوں کسے کتاب وچوں سدھا حوالہ دتا گیا اے، اتھے کتاب بارے نوٹ دے کے صفعہ نمبر دتا گیا اے۔
4. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980)۔ Indian Film. (p. 220) Oxford: Oxford University Press.
5. Robinson, Andrew (1989)۔ (p. 51)۔
6. Ray, Satyajit (1976)۔ Our films, their films. (p. 4) Calcutta: Orient Longman Limited.
7. Robinson, Andrew (1989)۔ (p. 71)۔
8. Robinson, Andrew (1989)۔ (p. 72)۔
9. Robinson, Andrew (1989)۔ (p. 72)۔
10. Robinson, Andrew (1989)، and Ray, Bibekananda (2005)۔
11. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980)۔
12. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980)۔
13. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980)۔
14. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980)۔
15. Robinson, Andrew (1989)۔
16. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980)۔
17. Robinson, Andrew (1989)، (p. 83)۔
18. Ray, Bibekananda (2005)۔
19. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980)۔
20. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980)۔
21. Dutt, Utpal (1994)۔ Towards A Heroic Cinema. Calcutta: M.C. Sarkar & Sons Private Ltd.۔
22. Ray, Bibekananda (2005)۔
23. Quoted in, Ramachandran Venkatraman’s blog post. Deep focus-Reflections on cinema by Satyajit Ray. Downloaded on اکتوبر 14, 2016 from: http://www.venkinesis.in/2013/08/deep-focus-reflections-on-cinema-by.html
24. Dutt, Utpal (1994)۔ (p. 41)۔
25. Dutt, Utpal (1994)۔ (p. 34)۔
26. Phillips, Richard (اگست 2, 2001)۔ “Art wedded to truth must, in the end, have its rewards”: The Apu Trilogy, written and directed by Satyajit Ray. World Socialist Web Site. Downloaded on اکتوبر 14, 2016 from: http://www.wsws.org/en/articles/2001/08/sff2-a02.html
27. Phillips, Richard (اگست 2, 2001)۔
28. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980) and Ray, Bibekananda (2005)۔
29. Dutt, Utpal (1994)۔
30. Dutt, Utpal (1994)۔ (p. 37)۔
31. Robinson, Andrew (1989)۔ (p. 207)۔
32. Thomsen, Christen Braad. Satyajit Ray on the ‘Calcutto Triology’۔ TV Multiversity. Downloaded on اکتوبر 14, 2016 from: http://tvmultiversity.blogspot.ca/2010/12/satyajit-ray-on-calcutta-trilogy.html
33. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980)۔ (p. 236)۔
34. Robinson, Andrew (1989)۔ (p. 188)۔
35. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980)۔
36. Barnow, Erik and S. Krishnaswamy (1980)۔ (p. 235)
37. Ray, Satyajit (1976)۔ Our films, their films. (p. 41-43)

تصوف تےپنجابی شاعری

پروفیسر وسیم رضا گردیزی

حیرت ، مشاہدہ ، تجربہ تےتجزیہ دےسمندر اں چوں لنگھدیاں سو جھوان تےدانےدو دھڑیاں وچ ونڈےگئی۔ اک اوہ سن جیہڑےایس نتیجےتےاپڑےکہ کائنات دا سرجن یاریا بنان والا کوئی نہیں ،ایہہ ازلاں توں موجود اےتےایہنےاِن بن انج دی انج ای رہنا اےنہ ایہنوں کسےبنایا اےتےنہ ایہنوں کسےڈھانا ای۔اوہناںکول وڈی دلیل ایہہ سی کہ کوئی وی چیز ان ہوند (غیر موجود ) توں ہوند (موجود ) دےروپ وچ نہیں وٹ سکدی ۔ایس سوچ نوں ہندوستان وچ پرچارن والےچارواک ، لوک یات ، پری دراجک ،سانکھیہ فیر جین مت تےبدھ مت دےمنن والےسن ۔
دوجےدھڑےوچ اوہ سیانےآئوندےنیں جو ایس نتیجےتےاپڑےکہ ایس کائنات دا اک سرجن یار (بنان والا) وی اے۔ پر ایہہ دھڑااگوں آپ کئی دھڑیاں وچ ونڈیا گیا ۔اک دھڑا اوہ اےجیہڑا خالق تےاوس دی تخلیق نو ں اک دوجےتو ں وکھ مندا اے۔دوجا دھڑ اآکھدااےاے۔کہ نہیں تخلیق بذات خود کجھ وی نہیں سگوں ایہہ خالق توں ای بنی اے۔ ایس دا ظاہر داوکھریواں ساڈی تکنی دا دھوکھا اےجیویں اسیں رسےنوں سپ جان سراب نوں دریا سمجھ لیندےہاں ۔ایسےسوچ نےتصوف تےفیر اسلامی تصوف نوں جنم دتا ۔
تصوف والےحوالےنال قرآن کریم وچ ارشاد اے۔ ترجمہ :”تےرحمان دےبندےاوہ نیں جیہڑےدھرتی اتےنمانیاں ہو کےٹردےنیں تےجدوں مورکھ اوہناں نوں بلان تاں اوہ اوہناں نوں سلامتی دی دعا دیندےنیں “۔
تاریخ اسلام وچو ں رسول پاک تےاوہناں دےصحابیاں مگروں صوفیاں دی جماعت ای اجیہی پاک صاف سی جنہےانسانی زندگی نوں ہر طرح سنواریا تےنوازیااے۔ایہناں پاک سیرت لوکاں نےدنیا دی محبت تےمادہ پرستی توں بےنیاز ی ورت کےاخلاق دےاجیہےروشن نمونےچھڈےکہ ایہناں وچوں ہر اک ایس ہنیرےدےدور وچ روشنی دا مینار اےجس دی وجہ نال حرم دےمسافراں دا قافلہ اپنی منزل نوں نہیں بھل سکیا ۔
سیانےلوکاں نے”صوفی “ لفظ دی کھوج بارےچوکھیاں گلاں آکھیاں تےکتاباںلکھیاں کہ صوفی نوں صوفی ایس لئی آکھیاجاندا اےکہ اوہ ”اُن “دےکپڑےپاندا اے۔اک دھڑا آکھدا اےکہ صوفیاں نوں صوفی ایس لئی آکھیا جاندا اےکہ وہ پہلی صف وچ کھلوندےنیں۔ اک ہور دھڑےدا بیان اےکہ اوہ صفےوالےصحابیاں دےقدماں تےپیر رکھ کےمگر لگےآئوندےنیں تےاک دھڑےآکھیا کہ ایہہ لفظ ”صفا “ وچوں نکلیا ہویا اےپر لغات دےمسئلےپاروں ایہہ سارےمعنےٹھیک ثابت نہیں ہوندی۔حضرت علی ہجویری داتا گنج بخش ایس ساری بحث نوں اپنی مشہور کتاب کشف المحجوب وچ انج مکاندےنیں ۔”صفا سلاہی گئی صفت اےتےایہدا الٹ میل ،کدراے۔بس جدو ں صوفیاں نےاپنےاخلاق تےمعاملےنوں بنا سنوار لیا تےبشری طبیعت دیا ں آفتاں توں نجات چاہی تےلوکاں نےخاص کر کےاوہناں نوں صوفی دا ناں دےدتا تےصوفی خاص کر کےاوس ٹولےواستےخاص چیزاںدےنانوا ں وچوں ای اک ناں اے۔ کیوں جےایس ناں دےاہل لوکاں دی قدر شان ایس نالوں چوکھی عظیم اےایس لئی صوفیاں دےناں لئی اجیہےلفظی مول (مڈھ) دی حالےلوڑ اے“۔(کشف المحجوب)
اگوںایس تصوف وچ دو دھڑےجمے۔ پہلا دھڑا او ہ اےجیہڑا ایس کائنات نوں ایہدےخالق توں بنا نہیںمندا ۔اوہ خالق نوں مخلوق دا حصہ گندےنیں ۔ ایسےسوچ نے”وحدة الوجود“ یعنی حقیقی وجوداک اےدےتصور نوں جنم دتا ۔یونان وچ پارمی نائیدس تےزینو الیاطی نےایہدی بنیاد رکھی بھارت وچ اپنشداں دےلکھیاراں توںلےکےویدانت دا شارح شنکر ( 788-820)تےسکھ گورو صاحبان سارےدےسارےایس دےمنن والےنیں ۔ اوہناں دا آکھنا سی کہ پرش تےپرکرتی یعنی برہمن تےمایا وچ کوئی نکھیڑا نہیں ۔او دیا یعنی جہالت پاروں اسیں اوہناں دوواں نو ں وکھ وکھ ہونداں من لیندےآں۔
توحید مسلمان ہون دی پہلی شرط اےاس توںوکھ قرآن پاک تےاحادیث وچ وی وحدانیت دا بار بار ذکر آئونداای۔ وحد ت الوجود دےتصور نوں اسلامی دنیا وچ جانوں کران دا اصل سہرامحی الدین ابن عربی ہوراں دےسر اے۔اوہناں اپنی ساری حیاتی ایسےدےپرچاروچ لنگھا دتی ”فصوص الحکم تےفتوحات مکیہ“ اوہناں دیاں مشہور کتاباں نیں ۔اوہ آکھدےسن کےاسلامی عقیدےدی پہلی بنیاد توحید اےجےکدےوجود دےمرتبےوچ دوئی یعنی غیر واڑلیےیعنی دو وجود من لئےجان تاں توحیددیا جڑھاں ای کپیاں جان ۔اوہ آکھدےنیں کہ کائنات تےخدا دا اوہ ای رستہ اےجیہڑا سورج تےکرنا ں دا اے۔اوہ آکھدےنیں کہ حقیقت وچ خدا دیاں ایہہ صفتاں ای سن جو انسان دا روپ دھارکےظاہر ہوئیاں ۔یعنی کائنات تےخدا اک مک نیں ۔پنجابی دےچوکھےشاعر جویں شاہ حسین، بلھےشاہ ،خواجہ غلام فرید ،سچل سرمست وغیرہ وحد ت الوجود دےمنن والےنیں ۔ وحد ت الوجود اجیہا مسئلہ اےجنہوں کجھ مسلمان عالماں نہیں منیا۔امام ابن تمیہ ،حافظ عبداللہ زیبی وغیرہ نےایہدی رج پج کےمخالفت کیتی ۔
حضرت مجد د الف ثانی نےوحد ت الوجود دی تھاں وحدت الشہود دا نظریہ پیش کیتا ۔حضرت مجدد ہوراں وحد ت الوجود نوں کتےوی نہیںرویا سگوں اوہناں ودھیرےکر کےایہو لکھیا اےکہ ایس معرفت یعنی وحد ة الوجود توں اُتےوی اک معرفت موجود اےتےاوہ اےوحدة الشہود ۔اوہ آکھدےنیں کہ توحید وجودی دےمعارف کجھ اولیاءاللہ نوں اودوں ظاہر ہوئےجدوں اوہ ابتدائےحال تےمقام قلب تےسن ۔اوہناں اپنےمکتوب نمبر43وچ منصور حلاج دے” اناالحق “ تےبایزید بسطامی دی” سبحانی مااعظم شانی “نوں وحد ت الشہود آکھیا اے۔ اوہ آکھدےنیں کہ غلبہءحق ویلےہرشے(حلاج تےبسطامی ) دیاں اکھاں توں اوہلےسی ایسےپاروں اجیہےلفظ اوہناں دےمونہو ں نکل گئے۔
تصوف ایک اجیہی اصلاحی تحریک سی جنہےعام انسانی زندگی دی خیر خواہ بن کےمذہبی ٹھیکےداری اتےتعصب تےتنگ نظری دےخلاف ہمہ گیر آواز اٹھائی پر مڈھ وچ صوفی دا مقصد ایس توں وکھ کجھ نہیں سی کہ زندگی نوںبناوٹ ،ظاہر داری ، فرقہ پرستانہ ذہنیت اتےمذہبی تنگ نظری دی لعنت توں نجات دوا کےایس نوں محبت ، رواداری ، سادگی ، سچائی دی فضا وچ ودھن تےپَھلن پُھلن دا موقع دتا جائے۔ تصوف دی بنیاد زندگی دیاں اعلیٰ تےسچیاںقدراں تےقائم کیتی گئی سی ۔صوفیاں مادی آسودگی اتےجسم پروری توں ودھ تزکیہ نفس تےتصفیہ قلب اتےظاہر توں زیادہ باطنی نفاست تےشائستگی تےزور دتا ۔سیاسی اقتدار دی ہوس نےمذہب دی آڑلےکےانسانیت نو ں جس تنگ تےانھیری فضا وچ گھیری رکھیا سی صوفی نےایس دےخلاف واویلا کیتا ۔ایس نےانسان نوں اوس اعلیٰ منصب ول متوجہ کیتا اتےرنگ نسل تےمذہب دی حد بندیاںنوں نظرانداز کرکےمحبت اتےصرف محبت دےدھاگےوچ پروئےجان دی ترغیب دتی ۔ حالات بھاویں کجھ وی ہون صوفیاں نےہر صورت وچ انسان دوستی دا ثبوت دتا اے۔ظالماں شخصیت پرستاں اتےجابراں دےمقابلےوچ مظلوماں ،جمہور پرستاں اتےکمزوراں دی مدد کیتی اے۔انسانی معاشرےدی افراتفری وچ صوفیاں انسان نوں زندہ رہن د ا حوصلہ ای ننہیںدتا سگوں دنیا دی طبقاتی جنگ وچ صوفیاں نےنہتیاں تےماڑیاں نال ہمدردی دا اظہار کرکےعالمگیر انسانی برادری دےتصور دی حمایت کیتی اے۔ ایس دا مقام مولوی اتےملاں تو ں بہت اچا اے۔ صوفی دا مسلک خود پرستی نہیں سگوں خود فراموشی اتےجاں گذاری اے۔ صوفی زندگی وچ پیار محبت دی اہمیت توں پوری طرح واقف اےاتےاوہدےکول دل گداز کرنا کیمیا توں کدھر ےبہتر اے۔
جتھوں تیکر پنجابی شاعری داتعلق اےجےایہہ صرف اک حسی تجربےدی داستان ہوندی تےاج دےادب دی تاریخ وچ ایہدا درجہ علاقائی ادب دی شعری روایت توں ودھ نہ ہوندا ۔ پنجابی شاعری حسی تجربہ وی اےپر جہڑی گل نےاِس زبان دی شاعری نوںاک نہ ختم ہون والی تخلیقی قوت تےزور بخشیا اوہ ایہدا روحانی پہلو اے۔دوجےلفظاں وچ پنجابی شاعری ،شاعری نالوں ودھ اک روحانی واردات اےتےایس لئی پنجابی شاعری دیاں اک نالوں ودھ سطحاں نیںِ پڑھن دیاں وی تےتجربہ کرن دیا ں وی ۔ایہدی ادبی حقیقت تےپڑھن والیاں بڑی بعد وچ جا کےمتھی پر ایہہ مڈھ تو ں ای شعر کہن تےپڑھن والیاں لئی اک ڈونگھےروحانی تجربےدی حیثیت رکھدی اے۔ تےاج وی ایہدی اپیل ایہو گھمبیر روحانی تجربہ اےجس دےوچ شعر کہن والا تےسنن والا اِک مِک ہو جاندےنیں ۔ پنجابی شاعری دی ساری کھیڈ ای باہر دی توں اندر دی تار نال ملاون دی کھیڈ اے۔ ذات تےصفات اِک مِک ہون دی ایہہ کھیڈ سوکھی نہیں ۔ ایس مقام تائیں اپڑن لئی بڑےپاپڑ ویلنےپیندےنیں ۔ تصوف دا عام مطلب ساڈےایتھےمجذوبی حالت وچ اللہ نال لو لا لین دا لیا جاندا اےتےتصوف دی شاعری نوں صوفیاں دےترک دنیا دےفلسفےدی شاعری سمجھ کےاک پاسےرکھ دتا جاندا اے۔ ایہہ نکتہ نظر رکھن والےاوہ لوک نیں جنہاں تصوف دی تحریک نوں بھاویں اوہ مشرق وچ ہووےیاں مغر ب وچ کدی وی سمجھن دی کوشش نہیں کیتی تےنہ اوہناں نوں صوفیاں دےرول دی اہمیت دا احساس اوہناں نوں کدےہویا اے۔ صوفی شاعر پنجاب دےخطےوچ اپنا رول کئی سطحاں تےادا کردےنظر آئوندےنیں پہلی سطح ذات دی نفی اےجہدےوچ او ہ تمام خلقت دا حصہ بن جاندےنیں ذات دی نفی لئی اوہناں نوں ہر گل دی نفی کرنی پیندی اےجیہڑیاں بندےنوں اپنےوجود تےاپنی ذات دا ہر ویلےاحساس دواندیاں نیں۔
دوجی سطح صوفی شاعراں دےتخلیقی اظہار دی سطح اےجیہدےوچ اوہ گل کردےنیں ۔ ایہہ سٹیج روحانی تجربےدی رپورٹ دی سطح اے۔ صوفی ذات دی نفی تےتزکیہ نفس مگروں نظر دےجس مقام تےپہنچدااےاوس تجربےتوں لفظاں دی شکل دیندا اے۔ بابا فرید ، شاہ حسین ، بلھےشاہ ، سلطان باہوتےدوجےصوفی شاعر او ہ لوک نیں جیہڑےجند دےمقام توں پرتےتےاوہناں اپنی گل استعاریاں ، رمزاں تےکنایاں وچ دسن دی کوشش کیتی ۔ پنجابی صوفی شاعر اںاپنےآل دوالےدی زندگی وچوں چیزاں تےاوہناں دےنانواںنوں چنیا تےاوہناں نوں نویں سطح وی دتی ۔
پنجابی دےصوفی شاعر نرےپرےتصوف نوں ای بیان نہیںسن کردے۔ تےجنگلاں وچ ڈیرےنہیںسن لاندےسگوں لوکاں دےوچ رہ کےاوہناں دےدکھ درد دےسانجھی ہندےسن ۔ اوہناں نوں اپنےدور والےسیاسی سماجی حالات دا وی پورا شعور سی ۔ بابا فرید دا ” فریداکوٹھےمنڈپ ماڑیاں ایت نہ لائیےچت “ یاں ” فرید کوٹھےمنڈپ ماڑیاں اسار یندےبھی گئے“ آکھنا نہ صر ف مظلوم لوکائی نوں حوصلہ دین سی سگوں بادشاہواں نوں وی ایہہ چتاونی سی کہ تہاڈی بادشاہی ہمیش نہیں رہنی ۔ بابا نانک دا بابر نوں اوہدےلشکر سنےپاپ دی جنج آکھنا اوہناں دےدیس پیار تےاپنےکلچر تےلوکائی نال پیار دا بھرواں ثبوت اے۔ شاہ حسین دا اکبری دور وچ آکھنا ” تخت نہ ملدےمنگے“ وی اپنےاندر ڈھیر معنےرکھدا اے۔ وارث شاہ تےبلھےشاہ وی اٹھارویں صدی وچ نادر شاہ تےاحمد شاہ دےحملیاں نوں رج کےویکھدےنیں تےاپنےدیس اپنےکلچر تےاپنی لوکا ئی نال ایہہ اوہناں دےپیار دا انملا ثبوت اے۔ خواجہ فرید جےنواب بہاول پور نوں ” پٹ انگریزی تھانے“ دی چتاونی دیندےنیں تےایہہ ساریاں گلاں اوہناں دی دیش بھگتی تےاپنی لوکائی دےپریم پیار پاروں نیں ۔
ایہہ شاعر اوہناں دوراں وچ جمےجدوں صاف تےکھلی ڈھلی گل کرن والےدی زبان مونہہ وچوںکڈھ دتی جاندی سی ۔ ایسےلئی اوہناں اپنی گل کرن لئی وکھو وکھ ویلیاں وچ وکھو وکھ ڈھنگ اپنائے۔ ایہہ شاعر کسےایک طبقےلئی شاعری نہیں سن کردے۔ ایس لئی ایہناں دی زبان درباری تکلف تےوضع داریاں تو ں پاک سی ۔ ایسےلئی ہر طبقےنوں ایہدےوچوں اپنےمطلب دےمعنےلبھ جاندےنیں ۔
پنجابی صوفی وجود دی نفی کردیاں وی وقت دےسبھ توں وڈےوجود بت پسند سن تےجو کجھ ایہدےوچ نظر آئوندا اےاوس نوں اوہناں نظر دےدھوکےنال تعبیر کیتا ۔صوفی شاعراں نےوقت دی رفتار نوں گرفت وچ لیا تےزمان و مکان دی قید توں آزاد ہوئی۔ موت اوہناں دےنیڑےصرف اک جسمانی عمل اےروح نال اوہدا کوئی واسطہ نئیں ۔ اوہناں دےکلام وچ موت دا ذکر مرجان دےمعنیاں وچ کدےنہیںآیا ۔ موت تےابدی وصال دا ناں اےجہدےوچ جسم دی قید نہیں رہندی ۔ 
بلھےشاہ اساں مرنا ناہیں ،گور پیا کوئی ہور 
وجودیت پسندی دےمسئلےوچ او ہ اکو گھڑی اہم ہوندی اےجیہڑی ساہمنےہوندی اےاوس گھڑی نوں اپنےقبضہ وچ انج کرنا کہ اوہ زندہ حقیقت بن جائےایسےدا ناں ای لازوال نال اِک مِک ہونا اے۔ پنجابی صوفی شاعراں ابدیت نال ابدہو جان داا یہہ بھیت بہت پہلان لبھ لیا سی ۔ ایسےبھیت نوں فرانس دےمشہور ادیب ژاں پال سارتر ہوراں وجود بت یعنی Existentialismداناں دتا ۔ اج لوڑایس گل دی اےکہ صوفی شاعراں دےکلام نوں تُھل کےپڑھیا جاوےتاں جےسانوں اپنی گواچی ہوئی روح فیر لبھ جاوے۔ساڈےصوفی ابدی حقیقتاں دےاو ہ سرمائےنیں جیہڑےساڈی بکل وچ لکےہوئےنیں ۔ بس اوہناں نوں گوہ نال پھرولن دی لوڑ اے۔

پٹنا صاحب دا گرودوارہ گؤگھاٹ صاحب

    بہار راج دی راجدھانی پٹنا صاحب پرتی سکھ سنگتاں دی اتھاہ شردھا بھاونا اس کرکے جڑی ہوئی ہے کیونکہ سکھاں دے دسویں گورو سربنسدانی سری گورو گوبند سنگھ نے اس پوتر شہر ’چ اوتار دھاریا سی۔ سکھاں لئی اس پاون-پوتر شہر پٹنا صاحب نوں دسم پاتشاہ صاحب دے اوتار دھارن توں پہلاں پہلی پاتشاہی سری گورو نانک دیوَ اتے نوویں پاتشاہ سری گورو تیغ بہادر صاحب دے چرناں دی چھوہ وی پراپت ہے۔ اس لئی تخت سری پٹنا صاحب توں پہلاں اس استھان ’تے گرودوارہ گؤگھاٹ سشوبھت ہے، جتھے سری گورو نانک دیوَ تے سری گورو تیغ بہادر نے چرن پائے سن۔ اس پاون-پوتر استھان ’تے سکھ سنگت ولوں پہلی تے نوویں پاتشاہی دی یاد ’چ شاندار گرودوارہ سری گؤگھاٹ صاحب دی ستھاپنا کیتی گئی ہیے۔ گرودوارہ سری گؤگھاٹ پٹنا صاحب جنکشن اتے سری ہرمندر پٹنا صاحب دے وچکار سشوبھت ہے۔
پہلی پاتشاہی سری گورو نانک دیوَ نے جدوں اس استھان ’تے چرن پائے اس سمیں اتھے پنڈ بسمبھرپر وسیا ہویا سی۔ اس پنڈ ’چ بھگت جیتا ملّ نام دا اک مہاتما رہندا سی، جس دی عمر اس سمیں 350 سال سی۔ بھگت جیتا ملّ ہر روز گنگا جی اشنان کرن جایا کردا سی پر بھگت جی نوں بردھ اوستھا کرکے گنگا جی ’تے روزانہ اشنان کرن ’چ اوکھیائی پیش آؤن لگی۔ اس دوران جدوں سری گورو نانک دیوَ بھگت جیتا ملّ نوں ملن اس استھان ’تے آئے تاں اوہناں گورو جی اگے بینتی کیتی کہ ہن سنسار توں اوہناں نوں مکتی دوا دیؤ کیونکہ بردھ اوستھا ہر روز گنگا جی ’تے اشنان کرن ’چ رکاوٹ بن رہی ہے۔ اس ’تے سری گورو نانک دیوَ نے بھگت جیتا ملّ نوں کیہا کہ حالے مکتی دا صحیح سماں نہیں آیا کیونکہ تسیں اجے سنسار ’چ ہور سکھ بھوگنے ہن۔ اس دے نال ہی گورو جی نے بھگت جیتا نوں دسیا کہ اوہناں نوں مکتی نوویں پاتشاہی سری گورو تیغ بہادر توں ملیگی۔ اس سمیں دوران تسیں اپنا نت-نیم جاری رکھنا۔
اس ’تے بھگت جیتا نے گورو کول اپنے گنگا اشنان دا واسطہ پایا تاں گورو جی نے دسیا کہ گنگا جی تہانوں ہر روز اتھے ہی اشنان کراؤن آیا کریگی۔ اس ’تے بھگت جیتا ملّ نے سری گورو نانک دیوَ اگے بینتی کیتی کہ جدوں گنگا جی نت دن مینوں گھرے اشنان کراؤن آیا کریگی تاں اتھوں دے لوک میرے کارن سنکٹ ’چ گھر جایا کرنگے۔ میں نہیں چاہندا کہ میرے اشنان کارن دوجیاں نوں کشٹ سہن کرنا پوے۔ نال ہی اوہناں واسطہ پایا کہ جدوں تسیں میری سنسارک مکتی لئی سری گورو تیغ بہادر روپ ’چ آووگے تاں میں تہانوں کویں جان سکانگا کہ اوہ روپ تہاڈا ہی ہے۔ اس ’تے سری گورو نانک دیوَ نے بھگت نوں روزانہ اشنان کرن والی جگہ ’تے کنڈ بناؤن لئی کیہا۔ گورو جی نے بھگت نوں کیہا کہ گنگا جی گٔو دے روپ ’چ آیا کریگی تے اپنے مکھ توں پوتر گنگا جی دے جل نال تہانوں ہر روز اشنان کروا دیا کریگی۔ اس نال تہاڈی اشنان کرن دی اچھا وی پوری ہوویگی تے نالے تہاڈے شردھالو لوکاں نوں وی کوئی سنکٹ سہن نہیں کرنا پویگا۔
اس توں بعد سری گورو نانک بھگت جیتا ملّ نوں وچن دے کے پٹنا صاحب چلے گئے، جتھے اوہناں دی ملاقات ثالث رائے جوہری نال ہوئی۔ گورو جی توں اپدیش لے کے ثالث رائے جوہری وی اوہناں دا بھگت بن گیا۔ ثالث رائے جوہری اپنے گھر جتھے سری گورو نانک دیوَ نوں ملے سن، اس گھر نوں بعد ’چ اوہناں نے شردھا نال گروگھر دی دھرم شالہ ’چ بدل دتا۔ اسے گروگھر دی دھرم شالہ دے پوتر استھان ’تے سری گورو گوبند سنگھ دا جنم ہویا سی۔
جدوں نوویں گورو تیغ بہادر گرگدی ’تے براجمان ہوئے تاں سری گورو نانک دیوَ دے دتے وچن انوسار اوہ ماتا گزری اتے چونویں سکھاں نوں نال لے کے پورب دی یاترا ’تے نکل پئے۔ سبھ توں پہلاں سری گورو تیغ بہادر الاہباد دے محلے آیاپر ’چ پجے جتھے ہن گورو کا باغ دے نام دا پرسدھ تیرتھ ستھان ہے۔ اتھے گورو جی دو مہینے رہے تے ماتا جی دی ککھّ ’چ کلگیوالے دسمیش گورو جی دا پرکاش ہویا۔ اتھے دو مہینے ٹھہرن توں بعد سری گورو تیغ بہادر مرزاپر ’چ جگرام دے چاچا پھگجی دے گھر توں ہندے ہوئے ستنام واہگورو دا جاپ کردے ہوئے پہلی پاتشاہی سری گورو نانک دیوَ دے روپ ’چ بھگت جیتا ملّ کول پٹنا صاحب نیڑے وسے پنڈ بسمبھرپر پہنچے۔
سری گورو تیغ بہادر نے پریوار اتے سنگتاں سمیت پنڈ بسمبھرپر بھگت جییتا ملّ دے گھر پہنچن توں بعد باہروں اوہناں نوں آوازاں دتیاں اتے کنڈے وی کھڑکائے پر بھگت جی نے گھر دے سارے دروازے بند کر رکھے سن کیونکہ اتھوں دے لوک بھگت جیتا ملّ دے گھر آ کے اودھم مچایا کردے سن، جس نال اوہناں دی بھگتی ’چ وگھن پییندا سی۔ اس توں بعد سنگت نے گھر دی اک کھلھی باری راہیں بھگت جی نوں آواز لگائی کہ گورو جی آئے ہن، بھگت جییتا ملّ دروازہ کھولہو۔ اندروں بھگت جی نے اتر دتا کہ جے گورو جی آئے ہن تاں اپنے آپ ہی اندر آ جان، دروازہ بند جاں کھولن نال کوئی فرق نہیں پیندا۔
ایہہ سن کے سری گورو تیغ بہادر آپ گھوڑے ’تے چڑھے چڑھائے سنگت سمیت کھلھی باری راہیں بھگت جیتا ملّ کول پجے جتھے اوہ بھگتی ’چ لین بیٹھے سن۔ اتھے سری گورو تیغ بہادر نے اپنے ہتھیں لکڑ دی کھنوٹی گڈّ کے اپنا گھوڑا بنھا اتے آپ گورو نانک دیوَ دے آسن ’تے جا براجے۔ اس اپرنت اوہناں بھگت جیتا ملّ نوں درشن دتے۔ بھگت جیتا ملّ نوں سری گورو تیغ بہادر سری گورو نانک دیوَ دے روپ ’چ نظر آئے۔ سری گورو نانک دیوَ دے درشن کرن ’تے بھگت جیتا ملّ دھنّ ہو گئے اتے اوہناں پہلی پاتشاہی سری گورو نانک دیوَ دے کہے انوسار اپنا سریر تیاگ کے سنسار توں مکتی پراپت کیتی۔ سری گورو تیغ بہادر نے سری گورو نانک دیوَ دے کہے انوسار بھگت جیتا ملّ جی نوں مکتی بخشن دے نال-نال اوہناں دا انتم سنسکار وی اپنے ہتھیں کیتا۔
گرودوارہ گؤگھاٹ دے اتہاسک تھم صاحب
سری گورو تیغ بہادر نے بھگت جیتا ملّ جی دا انتم سنسکار کرن توں بعد اس گھر دی نویں سرؤں اساری کرنی شروع کروا دتی جتھے بھگت جی رہا کردے سن۔ مکان اجے بننا شروع ہویا سی کہ راجا بشن سنگھ نوں آسام جان دا حکم بادشاہ اورنگزیب نے کر دتا۔ آسام ’چ جادو آدی بہت ہندے ہن اس لئی راجا بشن سنگھ نے سری گورو تیغ بہادر صاحب اگے بینتی کیتی کہ آسام ’چ اوہناں نوں سہائتا دی بہت لوڑ ہے اس لئی گورو جی اوہناں نال ضرور چلن۔ کیونکہ نوویں پاتشاہی گورو نانک گرگدی دے مالک سن۔ سری گورو تیغ بہادر نے راجا بشن سنگھ دی بینتی سویکار کر لئی۔ اس توں بعد گورو جی نے مکان اسار رہے کاریگراں نوں مکان جلدی بناؤن دی بینتی کیتی کیونکہ راجا بشن سنگھ گورو دا سکھ ہیے اسیں اس دی منوکامنا پوری کرن لئی اس دے نال آسام جانا ہے۔ کاریگراں نے گورو جی دی بینتی سویکار کردے کیہا کہ چھت ہیٹھ تھم دین لئی لکڑ چھوٹی ہے، اس لئی نویں لکڑ منگوا دیؤ اسیں کم جلدی ختم کر دیوانگے۔

ہریانہ دا وراثتی پنڈ دھروہر عجائبگھر

وراثت نوں سنبھالن والے بکھڑے پینڈے اتے ورلے لوک تے ورلیاں ادارےآں تردیاں ہن پر ہریانوی وراثت نوں سامبھن لئی کروکشیتر یونیورسٹی نے جو اپرالا کیتا اے، اس دا کوئی ثانی نہیں اے۔ کروکشیتر یونیورسٹی دے دھروہر ناں دے عجائبگھر نوں ویکھدیاں انج لگدا اے، جویں اسیں ہریانے دے کسے وراثتی پنڈ وچ گھم راے ہوئیے تے جویں سارا ہریانہ سنگڑ کے دھروہر دی چھت ہیٹھ اکٹھا ہو گیا ہووے۔
دھروہر عجائبگھر وچ تعینات اہلکار دسدے ہن کہ دھروہر وچ سشوبھت وراثتی وستاں ہریانے دے کونے-کونے وچوں اکٹھیاں کیتیاں گئیاں ہن۔ دھروہر نوں بناؤن وچ مہا سنگھ پونیا دا خاص یوگدان اے۔ وراثت نوں سنبھالن والے کرمیوگی مہا سنگھ پونیا نے سارے ہریانے نوں گاہ کے وراثتی وستاں اکٹھیاں کیتیاں ہن تے دھروہر وچ ہر چیز نوں سلیقے نال سجایا اے۔
یونیورسٹی دے گیٹ نمبر دو اپر واقع دھروہر دی وڈا عمارت توں کسے ہریانوی پنڈ دا جھاؤلا پیندا اے۔ عمارت اپر گوپیاں لئی کھڑھا کسان، دھروہر دے اک پاسے پنگھٹ تے دوسرے پاسے ہلٹ دا سین نظری پیندا اے۔ دھروہر دے داخلہ گیٹ نوں وی کسے پرانے حویلی دے مضبوط تے خوبصورت کواڑ لا کے سجایا گیا اے۔ داخلہ گیٹ ناظرین دا من موہ لیندا اے۔ عجائبگھر نوں پچی دے قریب حصےآں وچ ونڈیا گیا اے تے سبھ توں پہلے حصہ نوں یونیورسٹی پررفتار کے پتھ پر’سرلیکھ دتا گیا اے۔ اس حصہ وچ تصویراں راہیں یونیورسٹی دا سارا اتہاس دکھایا گیا اے۔ 11 جنوری 1957 نوں بھارت دے صدر ڈاکٹر۔ رجندر پرشاد نے یونیورسٹی دا افتتاح کیتا سی۔ اس دن توں لے کے ہن تک جنہاں مشہور تے نامی ہستیاں نے یونیورسٹی پھیری پائی اے، سبھ دے چتر دھروہر دی شوبھا ودھا راے ہن تے کجھ اک نایاب چتر وی پردرشت کیتے گئے ہن۔
یونیورسٹی دے اتہاس دے فلسفہ کرن توں بعد دھروہر وچ درشک ہریانے دے لڑائی نائکاں تے آزادی سینانیاں دے روبرو ہندے ہن۔ پہلے عالمی لڑائی توں لے کے کارگل لڑائی تک دے سبھ نائکاں نوں اتھے درسایا گیا اے۔ دھروہر وچ ہریانوی وراثت نوں ہریانے دے فوٹوگرافر راجکشن دے کیمرے دی اکھ راہیں درسایا گیا اے۔ کیمرے دی اکھ راہیں ہریانے دے پرانے قلعے، یادگار، مندر، گردوارے تے حویلیاں دھروہر دی شوبھا ودھا رہیاں ہن۔ ہتھ-لکھت کھرڑیاں والے حصہ وچ 50 دے قریب ہریانے نال متعلق ہتھ-لکھت کھرڑے سشوبھت ہن۔ ایہہ سارے کھرڑے دیوناگری تے گورمکھی لپیاں وچ ہن۔ ہریانوی سنگیت آلہ، ہستکلا، لوککلا، کشیداکاری، لوک پہراوا، کھیتی سند، کھان-پین تے پرانے جل-سروت وی وکھ-وکھ حصےآں وچ ونڈ کے دھروہر وچ درسائے گئے ہن۔
دھروہر وچ ونّ-سونے حقے وی سشوبھت ہن۔ سشوبھت حقیاں وچ 32 لیٹر پانی والا حقہ سبھ دا دھیان کھچدا اے۔ پنڈ کالیاواس، ضلع جھجر دے ادے رام دا منجا وی آکرشن دا مرکز اے۔ جیند ضلعے دے چھاتر پنڈ دے بابا موج ناتھ دے ڈیرے دا رتھّ کسے عجوبے توں گھٹ نہیں اے۔ اس رتھّ دے دو حصہ ہن تے اک کل کڈھن نال دوویں حصہ وکھرے ہو جاندے ہن۔ اس رتھّ نوں ویاہ شادیاں لئی ورتیا جاندا سی تے اس رتھّ دے پالکی والے حصہ وچ دو آدمی آرام نال بہہ سکدے ہن۔ کیپٹن سردار سنگھ دی 125 سال پرانی ٹمٹم وی درشک دھروہر وچ نیجھ نال ویکھدے ہن۔
ریاست لوہارو دے نواب دی کچہری وچ استعمال ہون والی میز، قلمدان تے ریاست جہازگڑھ دی رانی دی شنگاردانی ساہمنے جا کے وی درشک اٹک جاندے ہن۔ اس توں علاوہ فائیبر گلاس دا کم ویکھن والا اے۔ فائیبر گلاس دی بنی ہوئی پھوکنی نال چلھے وچ اگّ بالدی تے مجھّ دی دھار کڈھدی ہریانوی عورت ناظرین دا ملو-ملی دھیان کھچدی اے۔
سیلانیاں تے عامَ جنمانس دے نال-نال دھروہر ودواناں تے کھوج-طالب علماں لئی وی ملوان اے۔ اس دی سکھرلی منزل اپر بنائی گئی لائبریری وچ ہریانوی جنجیون تے سبھیاچار نال متعلق پنج ہزار دے قریب کتاباں سشوبھت ہن۔ اس لائبریری وچ ہریانے کا اتہاس ، جاٹ ویروں کا اتہاس، ہریانہ کی گوروگاتھا ورگیاں کئی تریخی اہمیت دیاں کتاباں ودوان ناظرین دا راہ ویکھ رہیاں ہن تے لائبریری وچ ہریانے دے ضلعیاں دے ضلع گزٹیئر وی مہیا ہن۔
اس لئی بہہتیاں وستاں دان روپ وچ حاصل ہوئیاں ہن۔ دان وچ وستاں دین والیاں دی لسٹ وی دھروہر دا شنگار اے تے 28 اپریل 2006 نوں دھروہر دے افتتاح ویلے وستاں دان وچ دین والیاں نوں سنمانت وی کیتا جا چکیا اے۔ سنمانت ہون والیاں وچ ہریانے دے سابقہ وزیر اعلیٰ ماسٹر حکم سنگھ تے چھاتر پنڈ دے ڈیرے دے بابا نریش داس خاص طور تے ورننیوگ ہن۔
کروکشیتر یونیورسٹی وچ واقع اس عجائبگھر دا ہال ہی وچ پھلار کیتا گیا اے۔ پھلار والے اس حصہ وچ دادا کھیڑے تے ماں مسانی دے نال-نال پرانے ہریانوی جنجیون نوں 30 جھاکیاں راہیں پردرشت کیتا گیا اے۔ دھروہر دے اس حصہ وچ سنیارے، ٹھٹھیرے، گھمیارے، پتھیرے، پنجیرے، جلااے، لہارے تے تیلی دے کم دے سجیو فلسفہ ہندے ہن۔ چھجّ، موڑے، ٹوکرے، جندرے تے گڑ بناؤن دی کلا دے نال-نال پرانے سلائی، کتائی، کڈھائی، چھپائی تے کندھ مصوری دے کم نوں وی درسایا گیا اے۔ بھڑبھوجے تے شکلیگر دی جھاکی دے نال-نال پنڈت دے ہون کرن تے ونجارے دے ونگاں چڑھاؤن دی جھاکی نوں ویکھ کے وی ہریک دے مونہوں واہ نکلدی اے۔
ہریانوی ہست قلعواں تے لوک-قلعواں نوں گھر-گھر تک پہنچاؤن لئی دھروہر وچ دو دوکاناں وی بنائیاں گئیاں ہن۔ پرانے ہریانوی سنگیت پرمپرا نوں جیوتّ رکھن لئی اوپن ایئر تھئیٹر دی قیام وی کیتی گئی اے تے دھروہر وچ بنے ریسٹورینٹ توں درشک ہریانوی کھانےآں دا سواد وی چکھّ سکدے ہن۔